Một lần nữa nói về Beria

Mở đâu Lời của người con trai Lời nói đầu Tại học viện công nghiệp Làm quen với Stalin Một lần nữa về Ukraina Ukraina-Moskva Năm 1941 khó khăn Bước ngoặt Stalingrad Trước trận đánh ở Kurk và khởi đầu trận đánh Những suy nghĩ sau chiến tranh Những suy nghĩ sau chiến tranh ( 2) Những năm đầu tiên sau chiến tranh Lại về Moskva Xung những người nổi tiếng Suy nghĩ của tôi về Stalin Một lần nữa nói về Beria Cái chết của Stalin Từ Đại hội 19 đến Đại hội 20 ĐCSLX Sau Đại hội 20 ĐCSLX Về Albani Mao Trạch Đông Quan hệ với Trung Quốc sau chiến thắng Xây dựng nhiều hơn và tốt hơn! Quốc phòng Liên Xô sau chiến tranh vệ quốc Quân sự, khoa học và thiết bị quốc phòng Những vấn đề quân sự và hoà bình Những vấn đề quân sự và hoà bình 2

Trước đây tôi nhiều lần nói về Beria, nhưng chủ yếu là các sự kiện liên quan tới ông hoặc liên quan tới những người khác. Nhưng bây giờ tôi muốn nói hết riêng về Beria, vai trò và ảnh hưởng của ông đối với xã hội xô viết. Trong quá trình làm quen và gặp riêng với ông dần dần vạch trần và để lại cho với tôi những hiểu biết hơn về diện mạo chính trị của ông. Thời gian đầu, ông gây cho tôi ấn tượng rất tốt. Chúng tôi và ông tại những Plenum BCHTƯ luôn luôn ngồi bên cạnh, trao đổi ý kiến, có lần đùa nhau như giữa những người bình thường có những quan hệ tốt.
Còn sau đó, thì bắt đầu! Cũng không phải ngay lập tức. Khi Stalin nảy ra ý nghĩ, thay thế Dân uỷ nội vụ Yagoda bằng Ezov, vì Yagoda làm không đúng. Ezov là người lãnh đạo công tác cán bộ BCHTƯ Đảng. Tôi biết rõ ông. Từ năm 1929, khi tôi theo học tại Học viện công nghiệp, và đặc biệt sau khi tôi được chọn bí thư đảng bộ, Ezov ở mức độ nào đấy là người lãnh đạo tôi, vì rằng Học viện công nghiệp thuộc cơ quan Ban tổ chức cán bộ BCHTƯ và chịu sự lãnh đạo của BCHTƯ thông qua Ezov. Tôi như chi bộ cơ sở phải báo cáo về tình hình công việc tại Học viện công nghiệp cho ông. Nếu tiến hành động viên học viên Học viện thu thập tài liệu hoặc tiến hành chiến dịch chính trị gì đấy, thì BCHTƯ cũng trực tiếp qua tôi, và không ai có quyền sắp xếp họ, tập hợp mọi người để tiến hành chiến dịch chính trị nào đấy và v.v... tất cả được làm chỉ theo quyết định BCHTƯ. Các điều kiện được tạo ra như thế, nên tôi ít nhiều thường gặp Ezov. Ông gây cho tôi ấn tượng tốt, một người đáng chú ý. Tôi biết rằng Ezov - công nhân Piter và từ năm 1917 là Đảng viên. Cái mác “Piter công nhân” có giá trị cao!
Khi Ezov được điều động về NKVD, tôi cũng không biết cơ quan này hoạt động kiểu gì và lập luận của Stalin ra sao. Bản thân tôi quan hệ không tồi với Yagoda và không cảm thấy ông có hoạt động gì chống Đảng. Nhưng khi Ezov được bổ nhiệm thì việc đàn áp mạnh hơn. Đúng là bắt đầu giết chóc cả những cán bộ quân sự, cả dân thường, cả Đảng viên, cả cán bộ kinh tế. Ordzonikidze lãnh đạo công nghiệp nặng, Kaganovich lãnh đạo giao thông liên lạc. Ở nơi đó cũng xảy ra việc bắt bớ mọi người tràn lan. Nhân thể nói thêm, Ezov có những quan hệ bạn bè với Malenkov và cùng làm việc với ông. Nhưng Malenkov lại không đứng ở phía “bè lũ Ezov”.
Đầu năm 1938 Stalin gọi tôi và đề nghị làm việc tại Ukraina: nói rằng Kosior ở đó kém cỏi. Tôi rất kính trọng Kosior. Biết ông từ lần đầu tiên làm việc tại Ukraina là Tổng bí thư BCHTƯ ĐCS(b) Ukraina sau Kaganovich, năm 1928. Kaganovich về BCHTƯ VĐCS(b), còn Kosior đến thay chỗ ông. Năm 1929 tôi đề nghị cho tôi theo học tại Học viện công nghiệp, chính Kosior chấp nhận về vấn đề này. Việc Stalin đề nghị tôi thay thế Kosior, làm cho tôi chết điếng. Tôi đánh giá cao Kosior và cho rằng tôi không thể nào thay thế ông được, rằng tôi chưa lớn đến mức như thế. Và vấn đề dân tộc cũng có vai trò. Tôi, tất nhiên, từng công tác tại Ukraina và thậm chí ở Kiev. Sự thật Chính phủ CHXHCN Ukraina vẫn còn nằm ở Kharkov. Nhưng, đằng nào cũng thế, tôi là người Nga, tôi cảm thấy mình cũng không tháo vát. Tôi quan hệ tốt với người Ukraina - và những người cộng sản, và những người không đảng viên, tuy nhiên tôi thường xuyên cảm thấy còn nhược điểm là không thể phát biểu bằng tiếng Ukraina. Và tôi trả lời cho Stalin:
- Chưa chắc cử một người Nga đến đấy là hợp lý đâu.
Tuy nhiên Stalin chứng minh, người Nga chẳng có gì kém hơn người Ba Lan. Kosior là người Ba Lan tại Ukraina, vì sao người Nga lại kém hơn?
Tôi rất lo lắng vì không làm nổi. Nhưng không phủ nhận rằng đề nghị này làm tôi sung sướng: thế là BCHTƯ tin tôi, một chức vụ cao đến như thế! Và tôi đến Ukraina. Kosior trao lại công việc cho tôi, tôi nhận. Ông rời Ukraina và được bổ nhiệm đến chỗ Molotov là phó chủ tịch Hội đồng dân uỷ Liên Xô. Thời gian trôi qua, và cuối 1938 hoặc đầu 1939 bỗng nhiên vấn đề bổ nhiệm tôi cũng làm phó cho Molotov. Ban đầu, Molotov gọi cho tôi nói điều này, sau đó Stalin gọi, khi tôi đến Moskva:
- Này, Molotov vật nài xin ông về làm phó cho ông ấy. Hình như phải nhượng bộ Molotov thôi. Ông nghĩ xem?
Tôi đề nghị đừng làm điều này: vừa mới đến Kiev, người Ukraina có những quan hệ tốt với tôi. Chứng cớ chủ yếu nhất là ở chỗ chúng tôi sắp có chiến tranh, nhưng tôi ít nhiều biết Ukraina, nếu bây giờ cử đến đó một người mới, thì tất cả việc tổ chức sẽ phức tạp với ông ta, giá như chiến tranh nhanh chóng bùng nổ. Vì thế việc ra đi của tôi chưa chắc sẽ vì lợi ích sự nghiệp; còn đưa về Moskva, cứ nhặt những người khác còn dễ hơn. Stalin đồng ý tại cuộc họp Bộ chính trị:
- Thôi ngừng cuộc nói chuyện này lại, cứ để Khrusev ở lại Ukraina.
Năm 1938 Stalin đặt vấn đề phải “củng cố” Ezov, bằng cách đưa cho ông một người phó thứ nhất, và hỏi Ezov về điều này. Ezov trả lời:
- Tốt thôi.
- Ông chọn ai?
- Tôi yêu cầu cho tôi Malenkov làm phó thứ nhất.
Cuộc nói chuyện như thế phát sinh đôi lần, nhưng vấn đề không được quyết định. Cuối cùng Stalin nói Ezovу:
- Không, ông không được lấy Malenkov, vì rằng Malenkov bây giờ lãnh đạo Ban cán bộ BCHTƯ và ở đó cần hơn.
Khi Malenkov lãnh đạo Ban cán bộ BCHTƯ, Ezov vẫn còn là sếp trên Malenkov. Như thế, Ban tổ chức cán bộ lúc ấy thực tế vẫn dưới sự điều khiển của Ezov. Đây là thời kỳ mà Đảng bắt đầu loại bỏ những nhân vật trước đây và Đảng bắt đầu chịu sự lãnh đạo của Dân uỷ nội vụ. Ranh giới là giữa thập niên 30.
Tôi cho họp hội nghị Đảng bộ Moskva vào năm 1937. Tất cả các ứng cử viên được dự kiến đưa vào Đảng bộ tỉnh Moskva và thành uỷ Moskva, từ trước đã được xem xét và “được hoá phép” bởi Dân uỷ nội vụ. Không phải BCHTƯ, hơn nữa cũng không phải những đảng viên giải quyết, mà chính NKVD! Ông phát biểu lời cuối cùng phẩm chất của người được chọn nào đấy, về khả năng làm việc của người ấy trong cơ quan Đảng. Thề rằng, chúng khi đó tôi cho rằng đây là giúp đỡ tổ chức Đảng nghiên cứu cán bộ tốt hơn và vạch mặt kẻ thù, có thể luồn thậm chí vào ban lãnh đạo. Thời ấy, chúng tôi được giáo dục như thế!
Có một trường hợp. Tại một Học viện quân sự chính uỷ là một người cộng sản có bộ râu đẹp, khoảng 50 tuổi. Theo quan điểm Đảng bộ Moskva, ông là hoàn toàn xứng đáng chỗ của mình. Và hội nghị chấp nhận ông ta một cách tuyệt vời, khi bàn cãi vấn đề đưa ông vào danh sách ứng cử viên để bầu. Bỗng nhiên trước khi bỏ phiếu, Ezov gọi tôi và nói:
- Phải làm tất cả để làm bại người này. Ông ta không xứng đáng lòng tin, ông liên quan với kẻ thù nhân dân và sẽ bị bắt chẳng bao lâu nữa đâu.
Chúng tôi làm theo đề nghị của người ta. Nhưng xảy ra một sự rạn nứt về tinh thần và xấu xa đến mức ảnh hưởng đến các đại biểu hội nghị! Người ta bầu, người ta vỗ tay (còn ông đến đúng lúc dưới những tràng vỗ tay như pháo), và thế là chúng tôi phải chứng minh cho mọi người họ đừng bỏ phiếu cho ông. Chúng tôi đánh đổ ông. Ông giận dữ: Việc gì thế này? Đêm hôm sau, ông bị bắt, vấn đề đối với tất cả mọi người được sáng tỏ.
Một trường hợp khác. Emelian Jaroslavski - một lão thành bolsevich, một người được kính trọng trong Đảng. Ông được đưa làm ứng cử viên Đảng bộ Moskva VĐCS(b). Trong thời gian đó, Đảng bộ Moskva bầu nhiều uỷ viên Bộ chính trị và những nhà lãnh đạo khác của Đảng. Chính Stalin và những người khác cũng vào đấy, nhưng không phải tất cả. Người ta đưa cả Jaroslavski, còn ông là khi đó bí thư Hội đồng kiểm tra và được coi là nhân vật hoàn hảo về mặt Đảng. Bỗng nhiên Ezov (không phải Malenkov) gọi cho tôi và nói rằng phải đánh đổ Jaroslavski. Đây là một việc cực kỳ nặng nề đối với cá nhân tôi, tuy nhiên tôi phải thực hiện nhiệm vụ và nói với Bí thư chi bộ để họ tuyên truyền tương ứng trong Đoàn đại biểu của mình, để không bỏ phiếu cho Jaroslavski. Khi kiểm phiếu, té ra là Emelian dù sao chăng nữa vẫn được bầu, bất chấp hành động của chúng tôi, hình như, chỉ có “dư” một phiếu. Tôi nhớ, ngay sau hội nghị này, bà Zemlachka, người mà tôi kính trọng, gửi một bức thư lên BCHTƯ, buộc tội tôi, Thành ủy Moskva VĐCS(b) ở hội nghị tiến hành vận động chống Jaroslavski. Tôi không thể giải thích cho bà ngay lập tức rằng tôi thực hiện ý kiến của BCHTƯ. Sau này bà hiểu việc đó. Tất nhiên tuyên bố của bà không gây hậu quả xấu cho tôi.
Tình hình là như vậy. Các cơ quan NKVD có tiếng nói quyết định mọi sự điều động hoặc thuyên chuyển các cán bộ Đảng, nhà nước và kinh tế, và họ luôn luôn được sự đồng ý từ NKVD. Tất nhiên đây là hiện tượng xấu hổ, thủ tiêu vai trò lãnh đạo của Đảng! Cuối cùng, Stalin đề nghị bổ nhiệm Beria là phó thứ nhất Beria cho Ezov. Trước thời kỳ này tại các cuộc tuần hành thường có các các tranh cổ động vẽ một chiếc găng nhọn. Cái lệ này đặt ra sau khi Stalin nói:
- Ezov - đây là găng của Ezov, đây là Ezov thân yêu.
Và ông bình phẩm tốt về hoạt động của Ezov. Nhưng khi Stalin bổ nhiệm Beria, thì sự thật là việc thay thế Ezov đã được hoạch định. Ezov hiểu đúng tất cả. Ông hiểu rằng ông đã hết thời và ngôi sao của ông vụt tắt. Nhưng ông từng trải và biết các cử chỉ này, cảm thấy việc này cũng có thể kết thúc cả sự tồn tại của ông. Tuy vậy, ông nói:
- Tất nhiên, đồng chí Beria là người đàng hoàng, ở đây không có vấn đề. Beria có thể không những là phó, mà còn Dân uỷ viên.
Stalin phản đối:
- Dân uỷ viên, tôi cho rằng, Beria không thể được, còn làm phó cho ông sẽ là tốt.
Và thế là Beria được chuẩn y làm phó Ezov.
Bởi vì у tôi có mối quan hệ tốt với Beria, tôi đến gặp ông sau cuộc họp và chúc mừng ông nửa đùa nửa thật. Ông trả lời:
- Tôi không nhận lời chúc mừng của anh.
- Vì sao?
- Anh cũng không đồng ý, khi có vấn đề anh và người ta lôi anh về làm phó cho Molotov. Như thế tại sao tôi phải vui việc tôi được bổ nhiệm phó cho Ezov? Với tôi, tốt hơn cả là cứ ở Gruzia.
Tôi không biết, ông nói điều này chân thật đến mức nào. Nhưng khi Beria chuyển về NKVD, thì thời gian đầu ông không ít lần nói chuyện với tôi:
- Cái gì thế này? Chúng tôi bắt giam tất cả mọi người liền tù tì, thậm chí nhiều nhà hoạt động nổi tiếng cũng ngồi tù, rằng chẳng lâu nữa sẽ không còn ai nữa, phải kết thúc việc này thôi.
Xuất hiện quyết định về “thái quá”. Nó được viết bởi ảnh hưởng của Beria. Nhân dân cho rằng Beria đến NKVD, sắp xếp, trình cho Stalin và Stalin nghe ông. Plenum của BCHTƯ VĐCS(b) có phê bình mạnh. Mỗi người phát biểu phê bình một ai đấy. Trong số này, tôi nhớ lời phát biểu Malenkov. Khi đó ông phê bình một trong những bí thư Đảng Trung Á (người này sau đó bị bắt). Sự phê bình nhằm chống sự khoe khoang. Malenkov nói rằng những nhà leo núi thực hiện cuộc leo núi lên đỉnh cao nhất trong dãy núi ở Trung Á và đặt tên của Bí thư Đảng Trung Á cho đỉnh núi này.
Người duy nhất, có chức vụ tương đối cao trong ban lãnh đạo Đảng cũng vì một lý do nào đó không tránh khỏi bị phê bình, đó là Khrusev. Nhưng người phát biểu là Yakov Arkadevich Yakovlev, lãnh đạo nông nghiệp của BCHTƯ Đảng, và phê bình tôi. Vả lại, cách phê bình của ông cũng tương đối cổ điển: ông mắng tôi vì rằng trong Đảng bộ Moskva đều gọi tôi là Nikita Sergeevich. Tôi cũng phát biểu và giải thích, đây là tên tôi và phụ danh, như thế người ta gọi đúng. Người ta cũng bóng gió nói rằng ngay tên ông không phải là Yakovlev, mà là Epstein. Ngay sau cuộc họp, Mekhlic đến với tôi, lúc ấy ông còn chủ bút báo Sự Thật, và phẫn nộ về lời phát biểu Yakovlev. Mekhlic là người Do Thái, biết truyền thống cổ của nhân dân mình và nói với tôi:
- Yakovlev - người Do Thái, nên ông cũng không hiểu rằng ở người Nga cũng thậm chí gọi nhau một cách chính thức theo tên và phụ danh.
Lời phát biểu Grigori Naumovich Kaminski là thế này. Lúc ấy Grigori Naumovich là Dân uỷ viên y tế Liên Xô. Đó là một đồng chí rất đáng kính có thâm niên trước cách mạng, nhiều lần gặp gỡ với Lenin. Tôi làm quen với ông, khi ngay khi bắt đầu công tác ở Đảng bộ Moskva. Ông lúc ấy là một trong những bí thư một đảng bộ Moskva VĐCS(b), sau đó là Chủ tịch đảng bộ tỉnh, sau đó người ta đưa ông vào làm Dân uỷ y tế nước Nga và sau đó là Liên Xô. Đây là một người thẳng tính, chân thật, có cảm giác thiêng liêng tính Đảng và biết lẽ phải. Ông nói:
- Ở đây tất cả mọi người phát biểu đều nói về cái gì họ biết về người khác. Tôi cũng muốn nói rằng để Đảng được biết điều này. Năm 1920 tôi được cử đến Baku và làm việc ở đó là bí thư BCHTƯ ĐCS Azerbaizan và Chủ tịch Xô viết Bankin, đã có tin đồn rằng đồng chí Beria trong thời gian Baku bị chiếm đóng, đã cộng tác với cơ quan phản gián của Musavist  mà trước đó nó là phản gián Anh.
Không ai phát biểu phủ nhận. Thậm chí Beria cũng không phát biểu để chỉnh lại theo lý do này. Im lặng, và tất cả để đó... Nhưng chẳng bao lâu Kaminski bị bắt và mất tích. Vấn đề này sau này vẫn dằn vặt tôi lâu, vì rằng tôi tuyệt đối tin Grigori và biết rằng ông không bao giờ nghĩ ra một cái gì và phí công nhắc lại nó. Nhưng ai có thể cự được với NKVD và những những người lãnh đạo nó?
Khoảng một tháng sau một phiên họp BCHTƯ Đảng, mọi người tản ra ăn trưa. Tôi bị chậm một chút và không kịp đi. Lúc ấy Stalin gọi giật tôi:
- Khrusev, đi đâu thế?
- Đi ăn trưa.
- Đi với tôi, chúng ta cùng nhau ăn.
- Cám ơn.
Khi chúng tôi ra, Yakovlev lượn quanh Stalin. Ông tựa như không có lời mời lẽo đẽo theo Stalin và cũng xuất hiện ở nhà riêng của Stalin. Hai chúng tôi ăn trưa. Stalin nói chuyện, còn Yakovlev rất bồn chồn. Cảm thấy ông đang chịu đựng nhức nhói trong nội tâm. Có lẽ ông sợ người ta sẽ bắt giam ông, và muốn tìm kiếm sự bảo vệ ở Stalin. Tôi biết Yakovlev từ khi công tác tại Ukraina, tôi làm quen với ông ở hoàn cảnh thú vị. Lúc đó, vào giữa thập niên 20, cần giải quyết cánh đối lập Zinovevо-Kamenov. Khi chúng tôi đi đến Đại hội Đảng, thì Yakovlev đến gặp chúng tôi và thông báo cho chúng tôi về tình hình có thể nảy sinh tại Đại hội. Ông nói Zinovev, hình như sẽ là người đồng báo cáo. Điều này được thông báo theo cách để chúng tôi hiểu rằng ông là người được Stalin tin tưởng thông báo cho chúng tôi. Tôi nhắc đến điều này để thấy rằng con người này gần gũi Stalin và cống hiến tất cả sức lực để đấu tranh chống phe đối lập, còn sau đó cố gắng làm tập thể hoá. Dù thế, đối với ông ta, bây giờ tình hình khó khăn, mặc dù tôi không biết vì sao. Và ông cũng không nhầm, ông bị bắt, cho dù nhã nhặn, lịch thiệp trao đổi ý kiến với Stalin trong thời gian ăn trưa tại nhà riêng Stalin, và chẳng bao lâu cũng chết.
Plenum, mà tôi đang kể, vừa đúng ra quyết định, kết tội thái quá trong công tác NKVD. Plenum này đem lại cho nhân dân niềm tin kết thúc sự chuyên quyền man rợ, bao trùm trong nước và gây ra mất lòng tin ở mọi người: liệu người ta có còn sống không, liệu có thể bị giết không, hoặc liệu có bị mất tích không. Tôi, và nhiều người khác, hết lòng hết dạ tin vào Stalin, và chúng tôi tự buộc tội mình rằng chúng tôi như người mù, không nhìn thấy và không cảm thấy kẻ thù, không thính về chính trị, không có hiểu biết sâu sắc về đấu tranh giai cấp, không biết cách vạch mặt kẻ thù như đồng chí Stalin đã làm điều này. Dần dần tôi bắt đầu hiểu rằng tất cả còn xa lắm.
Một lần, tôi từ Ukraina về Moskva. Tôi ngồi ở chỗ Stalin, một phòng ở Kreml. Điện thoại réo chuông. Stalin đến máy, nói với ai đó, sau đó đặt ống nghe xuống và, tiến sát chúng tôi nói rằng Chubar gọi điện cho ông: khóc, lo lắng, chứng minh rằng ông là một người trung thực; còn giọng của Stalin nhại giống Chubar. Stalin tỏ ra thông cảm nỗi chịu đựng của Vlasa Yakovlevich. Và tôi rất ngạc nhiên, đúng hôm sau Chubar bị bắt, còn sau đó chết. Tôi biết Chubar khi công tác tại Ukraina, nơi ông là Chủ tịch Hội đồng dân uỷ. Tôi gặp ông tại Đại hội ĐCS Ukraina, để thảo luận công nhân mỏ than (có một thời gian ông lãnh đạo công nghiệp than Donbass). Mọi người kính trọng Chubar. Khi cả ông, cả tôi làm việc bên cạnh nhau ở Moskva, thì khi gặp nhau ông cũng luôn luôn gây ấn tượng rất tốt, đặc biệt trong ý nghĩ tính Đảng. Và bỗng nhiên?
Sau Plenum đã nói trên, đánh dấu sự giảm bớt việc bắt bớ, giam cầm, nhưng cũng không giảm không rõ nét. Mọi người tiếp tục cánh cánh sự mất tích, tựa như ở trên băng: có những vết nứt không có dấu vết, và không ai quay trở lại. Tôi chưa quen việc chuyển từ đảng bộ này sang Đảng bộ khác lôi kéo về mình những người, công tác với tôi trước đây: kéo lê cái đuôi như đã nói khi đó. Tôi lên án những phương pháp như thế. Tuy nhiên, khi về Ukraina, ở đó trong tư tưởng cán bộ, gọi là tinh khiết: không có Bí thư tỉnh uỷ, không Chủ tịch tỉnh, không Chủ tịch Hội đồng Dân uỷ, không có phó của ông. Đấy là sự thất bại hoàn toàn sự lãnh đạo của Đảng, xô viết kinh tế. Tôi miễn cưỡng đề nghị Stalin quyết định cho lấy người từ Moskva.
Trong số những người như thế có cả Lusakov. Tôi biết ông công tác ở Moskva, dưới sự lãnh đạo của Badaev, ông phụ trách bộ phận hoa quả và rau và làm tôi hài lòng vì sự hợp tác, tinh thần vì công việc và tháo vát. Tôi xin Stalin, cho Lusakov làm Dân uỷ viên thương nghiệp tại Ukraina. Stalin đồng ý. Sau đó Lusakov cũng bị bắt. Đối với tôi đây là điều rất khó chịu. Thứ nhất, tôi biết rất rõ Lusakov, sau này tôi nói Stalin về việc của ông. Cái lần ông bị bắt, có thể được lý giải xấu rằng: tôi giới thiệu và nhận kẻ thù nhân dân. Thời gian trôi qua, và Lusakov được thả (khi đó hiện tượng này là hiếm). Ông về Ukraina, ông bị hành hạ, cả về thể xác lẫn tinh thần.
Ông kể cho tôi, rằng ông bị hành hạ và người ta đòi hỏi ông phải chỉ tôi: tôi, dường như, tổ chức một âm mưu nào đấy. Té ra, lúc còn ở Moskva tôi làm tờ chứng nhận để cử Lusakov sang Ba Lan và Litva để mua hạt rau. Và thế là bây giờ người ta bắt ông phải chỉ ra rằng việc gửi ông ra nước ngoài nhằm phục vụ thiết lập một liên lạc chống các tổ chức xô viết. Ông kiên trì, không nhận và được tha. Tôi kể cho Stalin về điều này. Stalin nói với tôi:
- Đúng, có những điều quái gở. Và người ta cũng thu thập tài liệu gửi tôi. Ezov thu thập.
 Một thời gian trôi qua, và vấn đề về Ezov lại đặt ra. Vị thế của ông bị lung lay. Sự sụp đổ hoàn toàn của Ezov xảy ra trước tình tiết như sau. Stalin gọi tôi:
- Có chứng cớ về Dân uỷ nội vụ Ukraina Uspenski, và chúng tôi không có nghi ngờ gì.
Tôi nghe qua điện thoại tưởng Stalin nói Usenko, một cán bộ Đoàn thanh niên. Stalin nói:
- Có thể bắt ông ta không?
- Có thể, nếu có lệnh.
- Bắt đi!
Nhưng khi Stalin bắt đầu giải thích thêm chi tiết, tôi hiểu rằng đang nói về Uspenski. Tôi chưa kịp đặt ống, Stalin lại gọi:
- Về việc Uspenski, không cần làm cái gì cả. Tự chúng tôi sẽ làm. Chúng tôi sẽ gọi ông ta về Moskva và trên đường chúng tôi sẽ bắt giam.
Tôi chuẩn bị đi đến Dnepropetrovsk. Khi tôi đến, Uspenski đi về Moskva. Tôi có linh tính rằng ông Uspenski không về Moskva, vì ông đoán được rằng có thể bị bắt. Và, ông chạy trốn, tôi nói với Korochenko, Chủ tịch Hội đồng dân uỷ Ukraina:
- Anh giả vờ gọi cho Uspenski về công việc, theo dõi ông ta, chính anh thay tôi làm việc này.
Buổi sáng tôi đi đến Dnepropetrovsk, thì Beria gọi tôi. Chính Beria, mà không phải Ezov:
- Này, anh chạy đi khắp ngả đi, Uspenski của anh bỏ chạy rồi.
- Sao?
- Hắn bỏ chạy, thế thôi!
Tôi cấp tốc quay về Kiev. Quả là, Uspenski không thấy đâu. Sau đó, khi tôi có mặt ở Moskva, Stalin nói với tôi hình như Ezov cảnh báo Uspenski:
- Ezov nghe trộm chúng tôi, khi tôi nói chuyện với ông, và cảnh báo Uspenski qua điện thoại.
Trước đó Stalin từng không ít lần phát biểu tỏ ý không hài lòng những hoạt động Ezov, ngừng tin Ezov và muốn gạt bỏ ông. Sau này Ezov bị bắt. Và các phó của ông cũng bị bắt. Nói chung bất kỳ ai quan hệ với Ezov cũng bị bắt. Lúc đó mây đen treo trên đầu Malenkov, bạn thân của Ezov. Stalin biết điều này. Và tôi cũng biết Ezov là bạn với Malenkov đã nhiều năm. Chúng tôi làm việc cùng với nhau từ lúc công tác Đảng bộ Moskva. Tôi nhận thấy người ta nghi ngờ Malenkov trong trường hợp thế này. Có lần tôi từ Ukraina về Moskva, Beria mời tôi đến nhà nghỉ của ông:
- Đến đi, tôi ở một mình, không có ai hết. Cùng nhau dạo chơi, anh và tôi ngủ ở đây.
- Được thôi, đằng nào cũng thế, tôi cũng một mình.
Tôi đến, chúng tôi đi dạo trong công viên. Và Beria nói với tôi:
- Nghe nhé, anh không nghĩ gì về Malenkov à?
- Nghĩ cái gì cơ?
- Ezov bị bắt ấy mà.
- Có lẽ đúng, họ làm bạn nhau - tôi nói - Nhưng cũng như anh đánh bạn với tôi, và tôi cũng vậy. Tôi nghĩ rằng Malenkov - là người trung thực, hoàn hảo.
- Không, không, nghe đây, cứ nghĩ đi, anh bây giờ cũng gần với Malenkov, nghĩ đi!
Ừ, tôi nghĩ, nhưng tôi chẳng làm kết luận gì đặc biệt cả và tiếp tục kết bạn với ông. Khi về Moskva, trong những ngày nghỉ tôi luôn luôn ở chỗ ở nhà nghỉ cuối tuần Malenkov. Tôi cho rằng Stalin nói để Beria cảnh báo tôi về Malenkov. Sau này Malenkov gần gũi và đánh bạn với Voznesenski, còn sau đó trở thành một người bạn không rời nhau với Beria.
Sau khi bắt Ezov, Beria nhanh chóng thu vén quyền lực. Ông quan tâm trước tiên là sắp xếp lại cán bộ. Ở Ukraina khi đó không có Dân uỷ NKVD, và Beria cử Kobulov đến nhận cương vị này. Kobulov là em trai của Kobulov đang làm phó cho Beria, Dân uỷ nội vụ Liên Xô, từng làm việc trước đây với Beria ở Gruzia. Đối với Ukraina, Kobulov vẫn chỉ là một chú nhóc, và chưa được đào tạo. Có lần ông đến BCHTƯ ĐCS(b) Ukraina và nói rằng phải bóc trần nhóm người dân tộc chủ nghĩa Ukraina, vì nhóm này đang hoạt động chống lại sự nghiệp xô viết. Tôi nói với ông:
- Có thể về nguyên tắc điều này có như thế. Nhưng cụ thể là ai? Xin cho họ tên.
- Tên... tên....
Và ông nói tên một số nhà văn và những nhân vật trí thức khác. Tôi biết rõ họ. Và trong số những người ông nhắc đến, có Rylski. Tôi trả lời:
- Những người này không thể nào chống lại sự nghiệp xô viết. Họ có thể tỏ ra không hài lòng, phát biểu chỉ trích, nhưng điều này hoàn toàn không phải là những người chống xô viết. Nhưng người ta buộc tội họ cụ thể là cái gì? Nhân viên mật vụ nói với ông điều này phải không?
- Họ tụ tập nhau, uống rượu, rồi hát.
- Chỉ có thế thôi ư?
- Họ hát bài hát như thế này: “... Vâng anh đi, nguyện vọng của tôi, tôi không báo anh đâu....”
Tôi cười vang:
- Ông là người Armenia và không biết văn hoá Ukraina. Mật vụ của ông nhạo báng ông đấy, nếu họ viết những điều như thế. Mọi người đều hát bài này. Nếu chúng tôi và anh khi nào đó tụ họp thành nhóm, thì tôi không đảm bảo rằng tôi không cùng tụ hợp mọi người hát bài này. Đây là bài dân ca rất hay của Ukraina.
Thế mà ông ta là người ở chức trách Dân uỷ!
Cũng trong tuần lễ đó, một nhân vật khác được Beria bổ nhiệm về Belorussia. Beria cử đi khắp nơi cán bộ của mình. Thời kỳ này, tình hình phức tạp đến mức tất cả cán bộ được điều động đến công tác Đảng, xô viết, kinh tế hoặc quân sự đều phải qua “hoả ngục” ở NKVD. NKVD trở thành những cơ quan chủ yếu của đất nước. Nhưng bất kỳ một cán bộ lãnh đạo nào nói chung được đưa ra chỉ với sự đồng ý sơ bộ của Beria. Dần dần chúng tôi và Beria rất hay gặp nhau ở chỗ Stalin, và tôi bắt đầu biết rõ hơn về Beria. Khi đó tôi với Beria còn tốt với nhau và chỉ sau này tôi bị thất bại bởi lá mặt lá trái của ông. Một thí dụ. Beria có thể ở Stalin ăn trưa, đặt một vấn đề gì đấy; và, nếu Stalin gạt đi, thì Beria nhìn vào ai đấy trong số những người đang có mặt và nói:
- Tôi cũng nói với anh rằng vấn đề này không cần phải đưa ra.
Tôi há mắt và há mồm: sao điều này có thể thất thố như thế ở chỗ Stalinе? Chính Stalin mặc dù cũng in lặng, nhìn thấy và nghe được cái gì mà chính Beria vừa mới đặt vấn đề này. Và không sao! Đấy là sự phản bội. Theo cung cách Beria được “củng cố”, sự trơ trẽn và đê tiện cũng thể hiện ngày càng rõ nét hơn.
Trước đây tôi đã nghe hồi lâu rồi Redens là phó Dân uỷ nội vụ ở Gruzia ở Beria. Redens biết rõ cán bộ cũ. Tôi nhiều lần gặp ông, khi ông làm toàn quyền NKVD tỉnh Moskva. Ngoài ra, tôi thường gặp ông ta bầu không khí gia đình, trong các bữa cơm gia đình ở Stalin, vì Redens lấy Anna Sergeevna, em gái của Nadezda Sergeevna Alliluev (vợ Stalin). Chính thế Beria phải thực hiện đẩy Redens ra khỏi gia đình Stalin? Ban đầu ông đặt nhiệm vụ tống khứ Redens khỏi Gruzia, vì rằng không muốn Stalin có một người thông tin từ Gruzia ngoài ông, Beria. Và ông trao quyền cho tay chân của mình dụ dỗ Redens vào quán rượu. Họ lợi dụng tính nhu nhược của ông, chuốc rượu để ông say, sau đó dẫn ông ra và quẳng ông vào rãnh nước bên hè phố. Cảnh sát đi ngang qua, và nhìn thấy Redens nằm lăn ở tình trạng như thế, trình lên trên. Và việc việc đi tiếp! Người ta đặt vấn đề trước Stalin rằng Redens mất uy tín. Thế là Redens, bị triệu hồi từ Gruzia về tỉnh Moskva. Sau đó người ta gạt Redens khỏi Kreml, nơi sống, và nói chung là vứt bỏ.
Năm 1953, khi gạt bỏ Beria, BCHTƯ ĐCSLX đã nhận một bức thư từ một người Gruzia từng bị kết tội. Trong một bức thư dầy, ông kể bao nhiêu người ở Gruzia là nạn nhân của Beria do các vụ thanh trừng. Nhưng điều này, tất nhiên, chỉ có thể xảy ra sau khi Beria bị bắt. Nhưng trước đây chắc chắn người ta đã giữ một bức thư như thế. Cuộc chiến tranh vệ quốc đã làm tăng ảnh hưởng của Beria. Khi đó Beria có uy lực lớn. Stalin lơ là kiểm tra Beria, đặc biệt những tháng nặng nề chúng tôi rút lui trên mặt trận. Beria dần dần trở thành cán bộ Đảng đáng gờm. Ông ảnh hưởng cả đến những người quanh Stalin. Ở đó đội ngũ phục vụ bị thay. Trước đó ở chỗ Stalin làm việc chủ yếu là người Nga. Những người bồi bàn vẫn là những người Nga nhưng cũng xuất hiện cả người Gruzia. Mỡ nó rán nó, Beria thậm chí trở thành tướng như thế, và mỗi lần đến Tổng hành dinh, tôi thấy ông đeo những cuống huân chương và với cái băng - chứng thực phần thưởng kỹ năng nướng thịt. Có lần Stalin nhận xét để tôi xem xét các cuống huân chương trên ngực vị tướng mới xuất hiện, nhưng tôi không nói gì cả, và tôi cũng im lặng.
Sau chiến tranh – khỏi phải nói! Beria trở thành uỷ viên Bộ chính trị. Cả Malenkov cũng thu vén quyền lực, mặc dù tình thế của ông thay đổi cách chu kỳ cả trong thời gian chiến tranh, cả sau chiến tranh - Có lần Stalin thậm chí đầy ông về Trung Á. Lúc ấy, Beria cũng thò tay giúp đỡ ông, và sau đó họ thành những người bạn không rời nhau nửa bước. Stalin tại bàn ăn không hiếm khi gọi đùa họ là hai tên lừa đảo, nhưng không phải giọng thoá mạ, mà tựa như hữu nghị. Ở đây, người ta nói là, đây là hai con bài trùng lừa đảo. Lúc ấy không có Beria đúng là không giải quyết được việc gì cả. Thậm chí gần như không thể trình nổi một cái gì cho Stalin, nếu Beria không ủng hộ. Đằng nào cũng thế, Beria, nếu anh báo cáo khi có mặt ông, nhất định những việc của anh xoay quanh bởi đủ loại vấn đề và phản vấn đề, và mất uy tín trong con mắt của Stalin và sự sụp đổ.
Thời kỳ này Beria không trọng và coi thường Malenkov, chỉ theo đuổi đánh bạn với ông vì mục đích riêng. Beria bản thân có lần nói với tôi:
- Hãy nghe đây, Malenkov - một người nhu nhược. Nói chung một con dê, có thể đột ngột nhảy phốc ra, nếu không giữ nó. Vì thế tôi giữ ông ta và ủng hộ, đi với ông. Dù sao ông cũng là người Nga và có văn hoá, có thể có hữu ích khi cần.
“Có hữu ích” là điều chủ yếu ở Beria. Tôi, Malenkov và Bulganin làm bạn với nhau khi công tác Đảng ở Moskva. Chúng tôi khi đó thường cùng nhau trong những ngày nghỉ, sống cùng nhau ở nhà nghỉ cuối tuần. Vì thế, dù Malenkov thể hiện sự trơ trẽn nhỏ mọi nào đấy đối với tôi trong thời gian chiến tranh, đặc biệt khi Stalin tỏ ra không hài lòng với tôi, tôi không phá vỡ mối quan hệ với ông.
Việc Stalin không hài lòng tôi xảy ra trong thời kỳ rút lui: bỏ Ukraina? Ông tìm người có lỗi, người sẽ phải chịu tôi vì thất bại. Tất nhiên tôi là người đầu tiên cần phải trả lời, vì lúc ấy tôi là bí thư BCHTƯ ĐCS Ukraina. Mặc dù tổng tư lệnh là Stalin, nhưng ông tựa như không chịu trách nhiệm gì cả, mà chỉ những cấp dưới. Cả Malenkov cũng tốn tránh trách nhiệm. Vả lại, tôi không buộc lỗi Malenkov. Sau chiến tranh, có lần tôi đến Sochi gặp Stalin theo lời mời của ông (tôi - từ Ukraina, Malenkov và những người khác - từ Moskva) để xem xét những vấn đề nào đấy, sau đó đi dạo, tôi đi với Malenkov và nói với ông:
- Tôi ngạc nhiên, chẳng lẽ anh không nhìn thấy, và không hiểu, Beria đối xử với anh như thế nào?
Malenkov im lặng.
- Anh nghĩ đi - tôi tiếp tục - ông tôn trọng anh cái gì? Theo tôi, ông nhạo báng anh đấy.
Cuối cùng Malenkov trả lời:
- Đúng, tôi thấy, nhưng tôi có thể đành chịu?
- Tôi đơn giản muốn để anh thấy và hiểu. Nhưng chắc là bây giờ anh có thể phải chịu thôi.
Tiếp theo, tôi có những lo sợ nhất định. Đến lúc mà Stalin chết, thời điểm đó, đất nước có thể rơi vào tình thế nặng nề - không có lãnh tụ. Tôi sợ ông chết. Và còn sợ hơn nữa về hậu quả: sau này có còn Liên Xô nữa không?
Những năm ấy, dù tôi từ lâu nghi ngờ tính xác đáng của những lời buộc tội “kẻ thù nhân dân”, nói chung tôi chưa phát sinh không tin vào Stalin. Tôi cho rằng việc xảy ra là thái quá, tuy nhiên chủ yếu vẫn là đúng. Thậm chí tôi suy tôn vì rằng Stalin ông không sợ phiền toái, vẫn tiến hành thanh trừng và chính là đoàn kết, gắn chặt những người thiện. Tuy nhiên đầu thập niên 50 tôi cũng suy nghĩ khi Stalin chết cần làm tất cả để không để cho Beria chiếm thế thượng phải trong Đảng. Nếu không như thế, - Đảng kết liễu! Tôi cho rằng có thể bị mất tất cả thành quả, sự xâm chiếm cách mạng, bởi vì Beria quay sự phát triển từ chủ nghĩa xã hội sang con đường chủ nghĩa tư bản. Ý nghĩ của tôi là như thế.
Một lần, khi tôi đang ở Lvov, Stalin gọi tôi cấp tốc về Moskva. Đó là những tháng cuối năm 1949. Tôi đi và không biết cái gì đang chờ tôi. Có thể có phần thưởng bất ngờ. Bầu không khí khi đó là như thế. Tôi đi và không biết, tại sao lại đi, đi đâu và có quay lại được không. Bulganin biểu hiện những chịu đựng giống tôi, có lần sau bữa ăn ở Stalin, Bulganin nói với tôi:
- Ừ anh đến chỗ Stalin ăn cơm tựa như một người bạn, mà anh không biết liệu mình có trở về nhà hoặc người ta dắt anh đi chỗ khác.
Ông nói điều này với mức độ khá nặng. Nhưng chính lại tỉnh táo trong đầu... Bulganin phản ánh ý nghĩ của người người, nếu không phải tất cả chúng tôi. Có bầu không khí chung không tin tưởng vào ngày mai. Thế là tôi về Moskva. Stalin nói:
- Ông ngồi tương đối lâu tại Ukraina rồi đấy. Ông đã làm việc ở đó nhiều năm.
- Đúng, cũng nhiều năm. Thời gian đã trôi qua với tôi ở đó, mặc dù mối quan hệ với tôi ở đó rất tốt, và tôi cám ơn tất cả mọi người xung quanh tôi và giúp đỡ tôi trong công tác tại Ukraina.
- Chúng tôi muốn đưa ông về Moskva. Có bất ổn ở Leningad, có những mưu phản ở đó. Moskva cũng không yên, và chúng tôi muốn ông lại lãnh đạo Đảng bộ Moskva. Để Đảng bộ Moskva làm chỗ dựa cho BCHTƯ.
Tôi nói với ông:
- Nếu ông tin, thì tôi sẽ hết sức mình làm tất cả việc đó, và tôi thích quay về Moskva với tư cách Bí thư Thành uỷ Moskva.
- Đúng, không những thế, ở đây ông sẽ còn là bí thư BCHTƯ.
Cuộc nói chuyện này vừa vặn trước lễ 70 tuổi của Stalin. Và ông nói thêm:
- Ông nhớ về trước sinh nhật của tôi.
Tôi cũng đến vào những ngày của tháng mười hai. Trao lại công việc tại Ukraina, tôi quay về Moskva. Lúc ấy tôi được chọn làm bí thư Đảng uỷ Moskva, tôi bắt đầu làm việc mới. Tôi nhanh chóng nhìn thấy, rằng chuyến quay về Moskva của tôi đi ngược với đề nghị của Beria và Malenkov. Tôi khi đó có ấn tượng rằng Stalin (ông không nói với tôi điều này), gọi tôi về Moskva, muốn gây ảnh hưởng đến bố trí lực lượng tại thủ đô và giảm bớt vai trò Beria và Malenkov. Thậm chí đôi lúc tôi cảm thấy rằng bản thân Stalin cũng sợ Beria, vui sướng được được cứu thoát khỏi hắn, nhưng không biết làm thế này cho tốt hơn. Việc chuyển tôi về Moskva có lẽ là tương phản chúng tôi trói tay Beria. Stalin, như tôi cảm nhận, đối xử tốt với tôi và tin tôi. Mặc dù ông thường phê bình tôi, nhưng sau đó cũng ủng hộ, và tôi đánh giá điều này.