Trang 2

Lời tựa Trang 1 Trang 2 Trang 3 Trang 4 Trang 5 Trang 6 Trang 7 Trang 8 Trang 9 Trang 10

6- Pháp đánh Hà-nội lần thứ hai
Lòng tham đặng ít muốn nhiều,
Tới năm Nhâm-ngọ đánh liều làm hung.
Long-thành pháo lửa đùng đùng,
Một gươm Hoàng Diệu gan trung ai bì.
Nghìn thu để tiếng Bắc-kỳ,
Lánh nàn trộm sống kể chi những người.
Cướp thành thu-thập tiền tài,
Bấy giờ Tây chẳng xem ai ra gì.
Lại đòi bảo-hộ mới kỳ,
Dám làm uy phúc, khinh khi quá chừng.
Cả triều võ tướng văn thần,
Nhìn nhau lẳng-lặng biết rằng mưu chi.
Phải lo phòng thủ cơ nghi,
Giúp lành còn cậy an nguy có trời.
7- Vua Dực-tông mất
Xót thay Thánh chúa lo đời,
Ôm lòng luống những vắn dài thở than.
Nước nhà muôn việc sửa-sang,
Chứa lo nên bệnh thuốc-thang khôn bồi.
Hóa-thành đội đức dầm-dười,
Ai là ai chẳng lạy trời thương vua.
Tôi con đều dạ âu lo,
Hết lòng cầu khấn xin cho thọ trường.
Trời kia sao nỡ chẳng thương,
Xe rồng vội giục vân hương tếch vời.
8- Từ-Dụ Thái-hậu thương con
Tình thâm một phút rã-rời,
Cảm thay Thánh-mẫu bảy mươi tác già.
Than ôi như cắt ruột-rà,
Thà cùng đều thác chẳng thà lòng đau.
Sụt-sùi huyết-lệ thấm bào,
Một phen vĩnh biệt muôn thâu thảm sầu.
Vâng lời di chúc để sau,
Việc nhà việc nước lo âu dặn-dò.
Ngùi trông mây tỏa Đỉnh-hồ,
Chúa tôi đôi ngả bảo phò ấy ai.
Than ôi đất rộng trời dài,
Từ đây nào biết sự đời làm sao.
Xót thầm vóc ngọc tuổi cao,
Nhớ chừng, thường chẳng nhãng xao bi hoài.
Tưởng khi dưới gối hôm mai,
Rất lòng thành kính chẳng sai chẳng rời.
Văn cung Thuấn mộ vẹn mười,
Những mong lọn đạo, vâng vui ngày dài.
Bởi đâu vật đổi sao dời,
Tấc tình chẳng toại, mệnh trời vậy vay !
9- Đức-độ của vua Dực-tông
Trị vì sáu sáu năm chầy,
Lòng nhân tính hiếu đúc tày Thuấn Nghiêu.
Tư trời học ít hay nhiều,
Vạn cơ dư-hạ chăm điều bút nghiên.
Muốn cho ai cũng đều nên,
Đặt làm sách-vở để khuyên dạy người.
Chỉn là ngâm vịnh đủ tài,
Lời châu tiếng ngọc trong đời ngợi khen.
Rảnh thời dạo bắn giải phiền,
E-dè trên, những sợ kiêng mười phần.
Ngẫm nên lệnh chúa hiền quân,
Gặp tuần bĩ vận, gian-truân khôn nài.
10- Không có con nuôi cháu làm con
Thừa hoan dưới gối không ai,
Cớ sao riêng chịu thiệt-thòi nối sau.
Nhân Cao nghĩa Tống (?)khác đâu,
Gót lân vắng trổ luống sâu ưu phiền.
Minh-linh sớm phải chọn hiền,
Hoàng-trừ ba vị nuôi khuyên bù-trì.
Sinh, nuôi nào có khác chi,
Tác thành đều đội rộng suy ơn dày.
Lượng trên há có riêng tây,
Chỉn lo tông-xã sau này vững yên.
Vậy bèn chọn kén đấng hiền,
Song mà thơ ấu chưa nên kế trì.
Trưởng quân vốn đã có vì,
Điều ưng vậy phải tuỳ nghi trao cùng.
Một thiên di-chiếu tỏ lòng,
Giữ sau răn trước đủ trong mấy lời.
Nên, hư là hệ bởi trời,
Ở sao cho vẹn đạo người ấy vay.
Lại vì lựa kẻ chân tay,
Đặt quan Phụ-chính để nay giúp phò.
Mọi điều trước dặn biểu cho,
Di-lưu chẳng sót hãy lo việc đời.
Chú thích:

Long-thành: tức là Thăng-long-thành hay là thành Hà-nội.
trộm sống: là lấy nghĩa hai chữ thâu sinh, nói sống một cách không xứng dáng.
những người: đây nói bọn án-sát Tôn thất Bá, đề-đốc Lê văn Trinh và mấy lãnh-binh bỏ trốn.
Hóa-thành: là cái kết-quả tốt của chính hóa.
Đỉnh-hồ: là theo sách Sử-ký của Tư-mã Thiên, nói rằng : vua Hoàng-đế đúc cái đỉnh ở núi Kinh-sơn, đỉnh đúc xong, vua cỡi rồng lên cõi tiên. Người đời sau gọi chỗ ấy là Đỉnh-hồ và dùng tiếng ấy mà nói vua mất, tức là nói vua cỡi rồng lên tiên.
Văn cung Thuấn mộ: là vua Văn-vương hiếu-kính với cha mẹ, vua Thuấn yêu-mến cha mẹ.
sáu sáu: là ba mươi sáu. Vua Dực-tông làm vua được 36 năm.
dư-hạ: là nhàn-hạ. Nói vua Dực-tông khi rảnh việc nước thì làm văn-thơ và sách-vở.
E-dè trên, những sợ kiêng mười phần: Vua Dực-tông hay đi bắn chim, nhưng sợ mẹ không dám ham-mê lắm.
Minh-linh: là một thứ sâu, con tò vò hay bắt đem về ổ để nuôi trứng của nó. Người ta không biết, nói rằng tò-vò nuôi sâu và gọi minh-linh là con nuôi. Hoàng-trừ ba vị nuôi khuyên bù-trì: Vua Dực-tông không có con, nuôi ba người cháu là con nuôi : trưởng là ông Dục-đức, phong Thụy-quốc-công, bị Tường và Thuyết truất không cho làm vua; thứ là ông Chính-mông, phong Kiên-giang quận-công, sau là vua Đồng-khánh; ba là ông Dưỡng-thiện, sau là vua Kiến-phúc.
Song mà thơ ấu chưa nên kế trì: Ý nói vua Dực-tông muốn lập ông Dưỡng-thiện, nhưng vì còn trẻ tuổi, cho nên không thay đổi.
Di-lưu: là nói bệnh nặng sắp chết, mà vua Dực-tông vẫn lo nghĩ đủ mọi việc.