BẮT ĐỀN CHẬU VÀNG

CHÀNG QUAN TRIỀU TÀI XÌ PHOÒNG MẤT TAI, MẤT TÓC HAI ANH EM VÀ BA CON YÊU TINH BÁN CÁI TỦ ĐỨNG MỒ CÔI XỬ KIỆN KHÔNG BAO GIỜ BIẾT GIẬN CHIẾC CẦU PHÚC ĐỨC HÒ KÍNH THÁN CHÀNG NHO SĨ VÀ CÓC THẦN TÌNH BẠN BẮT ĐỀN CHẬU VÀNG CÁ BỐNG NUỐT CÁ TRÊ CHÀNG NGỐC ĐI HỌC TUNG CÒN LẤY ĐƯỢC VỢ TIÊN

Ngày xưa, có một nhà trưởng giả có ba người con trai. Được mẹ nuông chiều từ ngày còn nhỏ, ba cậu càng lớn càng hư đốn. Cậy có  sẵn của, ba cậu chỉ suốt ngày ăn chơi, không chịu học hành và làm  lụng gì cả. Tháng ngày, ba cậu dông dài hết làng này sang làng  khác, la cà hết nhà nọ đến nhà kia, đàn đúm với những kẻ vô lại  trong vùng. Càng chơi bời lêu lổng nhiều, ba cậu càng xài phí  tợn.
Trưởng giả thấy vậy hết sức lo lắng cho tương lại của các con.  Suy nghĩ mãi, ông mới tìm được một cách để rèn con nên người.  Một hôm, ông gọi ba người con lại bảo:
- Các con đã khôn lớn, vậy mà quanh năm vẫn chơi bời lêu  lổng, không chịu học hành, làm ăn gì cả. Cha e sau này, khi cha  mẹ qua đời rồi các con không giữ nổi cơ nghiệp của cha ông để lại.  Nay cha muốn các con tìm cách để học làm lụng. Các con hãy đi  tìm những nhà có của, có việc để xin làm công cho họ, và tự rèn  mình, các con sẽ biết quý của khi các con đã rỏ nhiều giọt mồ hôi  vào việc làm ra của. Các con sẽ biết yêu người làm lụng và ghét  người lười biếng chơi rông. Cha hẹn cho các con trở về thăm cha  mẹ vào ngày sinh nhật của cha cuối năm nay.
Tuy sợ phải làm việc, nhưng trước lời khuyên ân cần của bố, các  cậu cũng không dám cưỡng lại. Các cậu nhìn nhau rồi vâng vâng dạ dạ nhận lời. Khi thấy các con đã thuận, trưởng giả còn dặn đi dặn  lại:
- Ta chỉ cho các con mỗi người ba lạng bạc để làm tiền ăn  đường. Khi trở về mỗi con phải kể lại rành rọt việc làm của mình,  cha chỉ bằng lòng nếu khi trở lại mỗi con có thể nói rõ nơi mình  làm việc. Nếu không tìm được nơi làm công, các con đừng về dự  ngày sinh của ta nữa.
Nghe bố nói, các cậu đều hứa hẹn để bố yên lòng, rồi sắp sửa  hành lý và cùng nhau cất bước ra đi. Khỏi nhà chừng mươi dặm,  họ đến một ngã ba đường. Người anh cả nói: Bây giờ chúng ta chia  tay ở đây và nên nhớ là "nhất định phải làm vừa lòng cha già". Họ  chào nhau rồi mỗi người đi một ngả.
Cậu Cả ra kinh thành, tìm được việc làm tại một nhà quan  trong triều. Cậu Hai về một thị trấn nhỏ tìm vào làm công cho một  nhà buôn. Cậu Ba đi tới một làng xa xôi được một nhà phú ông  thuê mượn.
Nhà phú ông này vốn là nhà giầu có nhất vùng. Phú ông có bao  nhiêu của giấu của chìm không ai biết. Người ta chỉ biết lão có một  trăm con trâu, một trăm con bò, một trăm đám ruộng, gà vịt ngan  ngỗng không thể đếm được. Đồ dùng thức đựng của lão hàng ngày  đều là những loại bằng đồng bằng sứ. Nhưng đặc biệt lão có hai  chậu vàng nổi tiếng, nhà lão có tới chục đầy tớ và người làm công.
Mượn được đầy tớ, phú ông sai làm những công việc vặt trong  nhà. Ban ngày, trong lúc các bạn trai đi ra đồng cày bừa hoặc lên  đồi chăn trâu bò, cậu Ba phải quét nhà, nấu cơm, nấu cám lợn,  chăn gà chăn lợn, lau chùi bàn ghế, rửa cọ chậu ang. Đến bữa, người ta cho ngồi ăn cùng các bạn ở trại, thức ăn chỉ là rau luộc  nhạt muối, cơm là loại gạo hẩm gạo mốc. Đêm đến, cậu cũng phải  vào ngủ cùng với họ trên gác chuồng trâu, chuồng bò. Mới đầu cậu  Ba thấy khổ cực quá, cậu thấy nản chí nhưng những lời dặn của bố  và của anh buộc cậu phải nấn ná ở lại, rồi dần dần cậu quen với  cuộc sống mới và những công việc mới.
Thấm thoắt cậu Ba vào làm ở nhà phú ông đã được tám tháng.  Trong tám tháng trời cậu đã chịu đựng nhiều vất vả thiếu thốn.  Nhưng cậu đã bắt đầu thấy vui vui. Cậu cùng các bạn ở trại đã trở  nên quen thân. Cậu đã chú ý dành dụm từng đồng từng lạng để  sau này có tiền ăn đường khi trở về nhà mừng ngày sinh của cha  sắp tới...
Một hôm, cậu đem hai cái chậu vàng của nhà chủ ra sông rửa.  Không ngờ lóng ngóng nhỡ tay đánh tuột một chậu xuống đáy  sông. Dòng sông sâu, nước sông chảy xiết, cái chậu trôi đi rồi chìm  nghỉm. Cậu Ba hoảng hốt cởi áo nhảy ngay xuống sông lặn tìm,  nhưng lặn hụp mấy lần vẫn không thấy. Cuối cùng cậu đành ôm cái  chậu còn lại về nhà.
Phú ông thấy đứa ở làm mất cái chậu vàng của mình thì thét  lên như điên. Hắn hầm hầm bắt người nhà trói đánh tra khảo coi  như một vụ mất trộm. Khi thấy tên đầy tớ cúi đầu nhận tội, hắn  quát mắng om sòm. Quát tháo, mắng chửi chán chê rồi, phú ông  mới bảo:
- Mày hãy về bảo bố mẹ mày cố thu xếp bán chác của cải, ruộng  vườn, nhà cửa để đền chậu vàng cho ta.
Nghe đến đây, cậu Ba thưa:
- Vâng! Nếu ông bằng lòng cho con đền thì con sẽ về xin với cha  mẹ con đền cho.
Phú ông cứ tưởng nhà tên đầy tớ của mình làm gì đủ ăn, chưa  nói đến chậu vàng, nhưng nay nghe nói thế thì cũng hy vọng rằng  có thể đến xiết một ít đồ đạc, bắt nó bán nhà bán đất để đền chậu  vàng, ít ra cũng được một phần chậu.
Cậu Ba lại tiếp:
- Nhân thể con muốn mời ông tới chơi nhà để chọn lấy cái chậu  nào vừa ý.
Phú ông nghĩ bụng: "Không lẽ nhà thằng này cũng có chậu  vàng". Nếu vậy, ta phải đi xem nhà nó ra sao lại dám nói khoác.  Nếu quả đền được chậu thì tốt quá!". Hắn gật đầu bằng lòng, liền  sai hai người nhà sắp sửa hành trang và cưỡi ngựa để cùng đi.
Sáng sớm hôm sau, họ khởi hành, phú ông cưỡi ngựa, cậu Ba  cùng hai người đầy tớ lẽo đẽo đi bộ theo sau. Bốn chủ tớ đi được  một ngày thì tới một thị trấn nhỏ. Cậu mời phú ông và hai bạn trai  vào tạm nghỉ trưa tại một cửa hiệu buôn to nhất phố, cậu nói:
- Đây là cửa hàng buôn xép của cha mẹ con!
Trong lúc phú ông còn đang lưỡng lự, thì từ trong cửa hiệu, chủ  hiệu và hai người bán hàng đã chạy ra gọi to:
- Ô kìa! Cậu Ba đã đến, cậu đi đâu vội mà kéo bộ như thế! Mời  cậu vào nhà.
Cậu Ba quay lại giới thiệu phú ông và hai bạn ở với những  người nhà, và mời họ vào nhà. Phú ông vô cùng ngạc nhiên khi  thấy ông chủ hiệu rất mực kính cẩn đối với đứa ở của mình. Sau một hồi thăm hỏi trò chuyện, chủ khách được mời vào nhà trong  ăn cơm. Bữa cơm hôm ấy có đủ các món cao lương mỹ vị.
Cơm nước xong, cậu Ba hỏi phú ông:
- Con thấy con ngựa của ông đã mệt lắm, ông có cần thay con  ngựa khác để đi cho được chóng hơn không!
- Nếu được cũng tốt, phú ông trả lời.
Một lát sau, phú ông ngạc nhiên thấy người nhà ông chủ hiệu  dắt ra sân bốn con ngựa to béo đóng sẵn yên, cậu Ba mời phú ông:
- Ông xem con nào ưng ý thì ông cưỡi.
Phú ông chọn con ngựa hồng béo khỏe nhất, hai người ở của lão  cũng nhảy lên hai con ngựa trắng, cậu Ba cưỡi con ngựa ô. Bốn con  ngựa bị hãm tàu lâu ngày, nay mới được ra ngoài thi nhau thả sức  cuốc trên đường. Cậu Ba giục cương đi lên trước dẫn đường.
Thấy đứa ở của mình cũng giỏi cưỡi ngựa, phú ông càng khó  hiểu, thầm nghĩ: "Nó là hạng con nhà thế nào? Cha mẹ nó có cửa  hiệu buôn mà sao nó còn đi ở thuê? Về nhà nó được trọng vọng như  thế mà sao ở trước mặt ta nó lại khiêm nhường như vậy?"
Mặt trời đã bắt đầu gác núi, bốn con ngựa thong thả đi vào thị  trấn thứ hai. Đến trước một cửa hiệu lớn, cậu Ba gò cương, xuống  ngựa mời phú ông và hai bạn ở vào nhà nghỉ chân. Tại đây, cậu Ba  lại được vồn vã hỏi han và được thân mật đón tiếp. Cậu kể với phú  ông đây là một cửa hiệu vào loại vừa của cha mẹ mình.
Sáng hôm sau, cậu Ba lại đề nghị phú ông đổi ngựa. Rồi cậu ra  roi thúc ngựa đi lên trước dẫn đường. Bốn ngựa rong ruổi chạy  nước kiệu.
Mặt trời đứng bóng, bốn chủ tớ đi vào một thị trấn. Cậu Ba  xuống ngựa trước một tòa nhà đồ sộ nhất. Cậu mời phú ông vào  nhà và giới thiệu phú ông với cha mẹ mình.
Trưởng giả thấy phú ông về theo cậu Ba, tưởng phú ông có nhã  ý đến mừng ngày sinh của mình thì lấy làm mừng lắm. Phú ông  thấy bố đẻ người ở của mình lịch thiệp quá nên chưa dám đả động  gì đến chuyện bắt đền cái chậu. Trong khi trưởng giả và phú ông  đang nói chuyện ở trong nhà thì ở ngoài sân có tiếng ngựa hí và  tiếng ồn ào. Trưởng giả hỏi ra mới biết là cậu Cả vừa về đến nơi.  Rồi một lát sau, cậu Hai cũng cưỡi ngựa về tới sân nhà.
Thấy phú ông có vẻ ngạc nhiên, trưởng giả nói:
- Mai là ngày sinh của tôi, các cháu đi làm xa đều về mừng.
Phú ông tưởng cậu Cả và cậu Hai đều đi làm quan trị nhậm ở  vùng nào vì coi bộ cậu nào cũng ra dáng hào hoa phong nhã.
Sau bữa cơm trưa, trưởng giả mời ông khách sang phòng ngủ  rồi gọi ba con lại hỏi han công việc làm ăn trong tám tháng xa nhà.  Cậu Cả, cậu Hai, cậu Ba lần lượt kể cho bố nghe rất tường tận  công việc làm của họ ở các nhà chủ. Phú ông nằm ở phòng bên  nghe rõ mồn một, lúc đó lão mới rõ cả hai người con trai lớn của  trưởng giả cũng đều đi làm như cậu Ba. Cuối cùng nghe cậu Ba nói  thêm:
- Hôm gần đây con trót nhỡ tay đánh tuột xuống sông một cái  chậu vàng của ông chủ, con đã cố lặn tìm mãi nhưng không thấy.  Hôm nay ông chủ con đến theo đây là để xem có cái nào tương  xứng thì lấy. Con xin bố đền cho ông ta một cái.
Trưởng giả tươi cười nói với con:
- Được! Được! Mai con hãy dẫn ông đi xem vài cái chậu ở phòng  rửa mặt kia, ông ưng cái nào thì con đền ông cái ấy. Một cái chậu  vàng đáng bao nhiêu, việc học nghề của con mới là quý. Sau ngày  sinh của ta, các con lại đâu trở về đấy tiếp tục công việc nhé!
Cả ba người con đều vâng dạ.
Phú ông nghe trưởng giả nói như vậy, nằm suy nghĩ miên man.
Sáng hôm sau là ngày sinh của mình, trưởng giả sai cậu Ba  dẫn phú ông sang thăm nhà súc vật. Nghe nói đi thăm nhà súc  vật, phú ông có ý không được thích. Nhưng vì nể chủ nhân, lão  đành gượng gạo nhận lời. Cậu Ba dẫn phú ông cùng hai bạn lên  tầng lầu thứ hai, cậu mở cửa gian phòng thứ nhất, đó là phòng gia  súc. Thoạt nhìn vào, phòng sáng rực ánh vàng, phú ông hoa mắt  suýt ngã. Cậu Ba đưa tay dắt lão vào phòng, trong phòng bày la  liệt đủ loại gia súc: đây con chó, con mèo, con lợn nái cùng đàn con,  kia con ngựa, con trâu, con nghé, trong cùng có con bò, con bê. Con  nào cũng đúc bằng vàng và to bằng nửa con vật thật. Con đứng,  con ngồi, con nằm, trông đến hoa cả mắt. Trước mặt con nào cũng  có một cái chậu vàng và một chậu bạc. Phú ông ngắm nghía mãi  từng con, mân mê mãi từng cái chậu...
Cậu Ba lại mời phú ông sang gian phòng thứ hai. Phòng này  rộng gấp hai phòng trước, bày đủ các loài vật trong rừng, con bằng  đồng đen, con bằng vàng: nào hươu, hoẵng vàng, nai đen, nào cầy  hương, cáo mèo, cáo chó, báo vằn, báo hoa, hổ bạch, hổ xám, nào  lang sói, gấu chó, gấu ngựa, lợn lòi, lợn cỏ, voi mẹ, voi con, khỉ độc,  khỉ đàn, vượn trắng, vượn đuôi dài, cu li đực, cu li cái, nào dúi,  dím, sóc, chồn,v.v.... Con phục, con quỳ, con vờn nhau, con giơ chân chực chạy, con giơ tay như toan leo trèo, con há mồm, nhe  nanh, giơ vuốt, con đang gặm cỏ, con đang nằm dài ra vẻ ung  dung, nhàn nhã. Phú ông nhìn đến từng con ngắm từng loại.
Cậu Ba lại mời phú ông sang xem phòng cuối cùng, phòng này  là cả một rừng chim, con thì bằng vàng, con thì bằng bạc to bằng  chim chóc ngoài trời, con đứng trên những hòn đá bằng đồng đen,  con đậu ở trên những cành vàng, lá bạc. Có những con đang xòe  cánh như đang bay, con há mỏ như đang hót, con rỉa lông, con  đang chọi, con đang nằm ấp ở trong những ổ xinh xinh... ở mỗi góc  phòng đều bày một cái chậu bạc đựng những hạt thóc vàng, một  cái chậu vàng đựng đầy nước bạc. Phú ông không tài nào đến gần  xem tận mặt từng con. Lão đứng ở giữa phòng đếm từ con to như  đại bàng, diều hâu, bạch trĩ, gà lôi cho đến những con nhỏ như  chim ri, chim sẻ, chim sâu và rất đỗi lạ lùng khi thấy ở trong có tới  ngót nghét năm trăm con to nhỏ. Lão không thể ngờ rằng trên đời  lại có người giàu có đến mực ấy.
Chiều hôm đó, cậu Ba lại mời phú ông đi thăm phòng chứa các  loại đồ dùng hàng ngày. ở đây có từ các loại đồ dùng nhỏ như chén,  bát, đĩa, đũa, đến các thứ hạng vừa như chai đựng, vỏ chứa, ấm  chuyên, rồi sang các thứ đồ dùng hạng to như mâm vàng, khay  bạc, chậu, ang, chum, vại. Phú ông không còn sức để xem tỉ mỉ  từng loại, từng thứ nữa. Tất cả những thứ này đều bằng vàng,  bằng bạc. Phú ông đặc biệt chú ý mười đôi chậu vàng to nhỏ chồng  xếp lên nhau, có cái to gấp đôi cái chậu của nhà mình, có cái cũng  vào hàng em út.
Tối đến, lên giường nằm suy nghĩ, phú ông hối hận đã trót quá  lời với đầy tớ khi nó đánh rơi cái chậu xuống sông, lại hổ thẹn về  việc chỉ có hai cái chậu vàng mà dám vỗ ngực là giàu có vào bậc  nhất nhì thiên hạ. Rồi đến canh ba, lão lần tới giường ngủ của hai  người làm, khe khẽ đánh thức họ dậy, kéo nhau ra sân bàn bạc rồi  một mạch chuồn thẳng về nhà. Đi đến đâu, lão thuê ngựa đến đấy,  chỉ một ngày một đêm là về tới nhà.
Về đến nhà, lão gọi ngay vợ và các con lại kể cho nghe tất cả mọi cái mắt thấy, tai nghe ở bên nhà trưởng giả. Vợ con phú ông  nghe nói đều lắc đầu lè lưỡi. Khi vợ lão hỏi đến việc bắt đền chậu,  lão hạ thấp giọng nói:
- Tôi đã trót nặng lời và mắng nhiếc anh ta, những tưởng anh  ta thuộc vào hạng người bần cùng. Nhưng đến nhà nó, thấy cha  mẹ nó lịch thiệp, anh em nó khôn ngoan, gia tài nó gấp vạn nhà  ta, tôi còn bụng dạ đâu mà dám mở mồm bắt đền một cái chậu,  mặc dầu mất cái chậu đó, ruột gan tôi đau như cắt.
Giữa lúc cả nhà phú ông đang xì xào bàn tán về ba gian phòng  súc vật và phòng chứa đồ dùng bằng vàng, bằng bạc của trưởng  giả thì cậu Ba đã phóng ngựa vào đến sân. Cậu xuống ngựa tiến  vào nhà, đặt ngay trước mặt phú ông một chiếc chậu vàng to gấp  hai cái chậu cũ, kèm theo một túi bạc thoi. Phú ông chưa kịp nói gì  thì cậu Ba đã lên tiếng trước:
- Bố con chưa kịp tiếp đãi ông đến nơi đến chốn thì ông đã vội  về. Bố con cho con sang đây trước là đền ông cái chậu này, sau là  xin với ông cho con lại vào làm công ở đây như ngày trước. Bố con còn sai con đem cái túi bạc này gọi là có chút quà mọn đền đáp  công ơn ông dạy bảo con trong tám tháng qua...

Theo lời kể của cụ Hoàng Đức Tô 
xã Hồng Việt, huyện Hòa An, Cao Bằng