Nói Tỷ Dụ

Mục Lục Miếng Ăn Lời Nói Lưỡi Không Xương Nói Tỷ Dụ Chữ Trung Chữ Hiếu Chữ Trí Đức Dũng Thanh Liêm Lòng Tham Đức Nhẫn Nhục Lễ Độ Đãi Ngộ Xét Người Vì Nghĩa Công Quên Thù Riêng Vì Thích Hạc Mà Bị Mất Nước Thuật Lãnh Đạo Giải Oan Trị tội người Thiên Luân và Dục Vọng Lòng Ngờ Vực Tánh Kiêu Ngạo

Tục ngữ có câu:
- Thuốc đắng dã tật, sự thật mất lòng.
Muốn cho người có bệnh không sợ đắng, các nhà bào chế thuốc tìm cách nào cho thuốc có vị mùi ngon, mà vẫn giữ được nguyên chất. Đối với lời nói cũng thế. Để cho sở thuyết của mình đem lại kết quả mong muốn, kẻ năng thuyết thường dùng những phương thuật để tránh sự làm mích lòng, làm mất lòng người nghe. Vì lời nói dù phải đến đâu mà làm mất lòng hay mích lòng người nghe, thì chẳng những không có ích cho người nghe mà còn có hại cho người nói, không nhiều thì ít.
Bởi vậy, ông già bà cả thường khuyên con cháu phải " học ăn học nói ". Nhưng muôn học, chúng ta không biết học ở đâu bây giờ ? Không có trường, âu chúng ta tạm học người xưa trong sách vở.

Nói lọt tai người nghe, xưa nay ai cũng phục Tô Tần thời Chiến Quốc. Tài ăn nói của họ Tô thật tuyệt vời. Dù người sắt đá đến đâu nghe Tô Tần nói cũng phải mềm dạ. Như Mạnh Thường Quần là một:
Mạnh Thường Quân là một người nghĩa hiệp nước Tề. Gia khách có từng đoàn từng toán, phần nhiều đều là kẻ có tài trí. Mạnh Thường Quân muốn sang Tần du thuyết. Trong nhà ngoài nước, có hàng nghìn người đến can ngăn, nhưng Mạnh Thường Quần không nghe. Tô Tần bèn đến yết kiến. Mạnh Thường Quần bảo :
- Việc người thì ta không còn sót gì nữa. Chỉ có việc quỉ thần thì ta chưa rõ mà thôi.
Tô Tần đáp:
- Ấy! Tôi đến đây không phải để nói việc người, mà chính để nói chuyện quỉ thần cùng Các hạ.
Mạnh Thường Quần bảo:
- Ừ, thì nói nghe thử.
Tô Tần nói:
- Vừa rồi, đi qua sông tôi nghe một pho tượng đất cùng pho tượng gỗ nói chuyện với nhau. Tượng gỗ bảo tượng đất : " Ngươi là đất nặn thành hình, đến mùa mưa nướt lụt tràn ngập, thì thân ngươi sẽ bị rã tan " . Tượng đất đáp : " Ta vốn là đất, nếu bị tan rã thì đất lại hoàn đất thôi. Cứ như nhà ngươi là gỗ tạc thành hình, khi nước tràn lên, thì chưa biết tấm thân sẽ trôi dạt về đâu, và rồi cũng không biết sẽ ra thế nào nữa " . Nay nước Tần là nước hiểm trở, vua nước Tần là vua bạo ngược, nếu các hạ vào đó thì có ra được không ?
Mạnh Thường Quân nghe thấm ý liền dẹp chuyện sang Tần
Chao! Hàng nghìn người can không ngã, mà chỉ một câu nói của Tô Tần thay đổi hẳn ý định của Mạnh Thường Quân.
Mạnh Thường Quân thấy Tô Tần đến, đột ngột đem chuyện quỉ thần ra hỏi, cố ý làm cho Tô Tần khó trả lời. Không ngờ Tô Tần ứng biến nhanh, mượn ngay con đường Mạnh Thường Quân hé mở mà tấn công vào tận gan phổi. Cho nên toàn thắng.

Lại một khi, nước Triệu toan đánh nước Yên. Tô Tần vì nước Yên, san nói với vua nước Triệu là Huệ Vương, rằng:
- Vừa rồi qua sông Dịch Thuỷ, tôi thấy trên bờ một con trai đang há miệng phơi mình trên cát. Chợt một con cò bay đến, mổ vào thịt con trai. Trai liền ngậm miệng kẹp lấy mỏ cò. Cò giãy không ra, liền nghĩ bụng : " Hôm nay nắng, ngày mai nắng, thế nào trai cũng chết khô" . Trai cũng nghĩ : " Hôm nay không rút mỏ được, ngày mai không rút mỏ được, thế nào rồi cò cũng chết đói " . Hai bên găng nhau, không bên nào chịu nhịn. Bỗng đâu có người đánh cá đi qua, trông thấy, bắt được cả đôi , thích chí cười ha hả ...Nay nước Triệu đem quân sang đánh nước Yên, nước Yên tất phải chống lại. Hai bên tranh đấu với nhau lâu ngày, người tất bị hại, của tất bị tốn. Cả hai đều phải nghèo yếu. Tôi e nước Tần thừa cơ, đem quân chụp cả hai nước như người đánh cá chụp cả trai cò, thì lúc bấy giờ có hối cũng không kịp. Dám xin nhà vua thử nghĩ lại xem.
Vua Huệ Vương cho là nói phải, bèn đình việc đánh Yên.
Những chuyện chứng minh tài nói giỏi của Tô Tần, Chiến Quốc Sách, Đông Châu Liệt Quốc ...có chép nhiều. Và ngoài Tô Tần ra, xưa nay cũng còn nhiều người nói giỏi, nói nghe rất lý thú

Đây chuyện một viên quan nói cùng Vua nước Ngô.
Vua nước Ngô muốn đem quân đi đánh nước Kinh. Nhiều người can gián. Nhà vua không nghe và ra lệnh:
- Hễ ai còn can ta đánh nước Kinh thì phải tội xử tử.
Không còn ai dám can nữa.
Một viên quan trẻ tuổi nghe lệnh, sáng nào cũng cầm cung tên đến chực nhà vua nơi vườn ngự, sương xuống ướt đầm cả áo bào. Chực đến ba hôm, nhà vua mới trông thấy, bèn phán hỏi:
- Ngươi đến đây làm gì mà để sương xuống ướt sũng cả áo như thế ?
Viên quan tâu:
- Trong vườn có cây cổ thụ cao chót vót. Trên ngọn cây có con ve sầu hút gió uống sương, cả ngày kêu rả rích, tưởng đã được sống yên thân. Chẳng ngờ đằng sau có con bọ ngựa đang giơ hai càng chực bắt. Con bọ ngựa muốn bắt con ve sầu, lại chẳng biết sau lưng mình có con chim chích vươn cổ chực mổ. Con chim chích muốn mổ con bọ ngựa có hay đâu dưới gốc cây có kẻ hạ thần đang giương cung toan bắn. Mà chính hạ thần đây vì ham bắn cho được con chim chích kia, cũng không biết rằng sương xuống ướt đầm áo. Như thế là vì đều ham mối lợi trước mắt mà quên hẳn cái hại ở ngay sau lưng.
Nhà vua nghe nói ngẫm nghĩ:
- Biết đâu các nước láng giềng lại có nước đương rình rập nước ta. Trong khi ta kéo quân đi đánh nước Kinh, nếu nước kia đem binh đánh úp ta thì lấy ai chống cự.
Nhận thức rõ chỗ lợi hại, nhà vua bèn thôi không đi đánh nước Kinh.

Còn một chuyện nữa cũng ý vị như thế. Đó là chuyện vua Tấn.
Vua Tấn là Văn Công đem quân đi đánh nước Vệ. Giữa đường gặp một ông lão cày ruộng cứ ngẩn mặt lên trời cười khanh khách. Văn Công cho đòi lại hỏi :
- Nhà ngươi cười gì thế ?
Ông lão tâu:
- Tôi cười người láng giềng của tôi. Anh ta đưa vợ đến nhà bà con thăm. Giữa đường gặp một con gái hái dâu, anh ta thích quá, lén vợ rẽ xuống ruộng nói chuyện cùng người con gái. Hồi lâu ngước lên xem người vợ đã đi đến đâu, thì thấy một chàng trai đang vẫy vợ anh ta ...Ấy câu chuyện chỉ có thế, mà nghĩ đến tôi không thể nhịn cười được.
Văn Công nghe nói, tự nhiên tỉnh ngộ :
- Không khéo nước láng giềng cũng đang vẩy nước ta.
Vội kéo quân trở về. Chưa đến kinh đô thì đã thấy báo có giặc ngoài xâm phạm biên giới.
Thật là những lời nói thật là hay !
Những lời nói thật mà không làm mất lòng hoặc mích lòng người nghe, như những lời trong những chuyện kể trên, phần nhiều đều là những lời tỷ dụ .

Huệ Tử nước Lương xưa nói gì cũng hay tỷ dụ. Có người bảo vua Lương đừng cho Huệ Tử tỷ dụ xem có nói được gì hay. Vua nghe lời, đến chơi nhà Huệ Tử và phán :
- Tiên sinh có muốn nói gì cùng Quả Nhân thì xin nói thẳng, chớ đừng tỷ dụ nữa.
Huệ Tử tâu:
- Nay có một người ở đây không biết cái nỏ là cái gì, mới hỏi hình dạng. Nếu tôi đáp : " Hình dạng cái nỏ giống cái nỏ ", thì liệu người ấy có hiểu được không ?
Vua đáp:
- Hiểu thế nào được .
Huệ Tử tâu tiếp :
- Khi nói với ai mà đem " cái " người ta đã biết ví sang "cái" người ta chưa biết, như thế là khiến cho người ta biết được dễ dàng. Nay nhà vua bảo tôi đừng tỷ dụ nữa thì tôi không sao nói được .

Bảo đừng tỷ dụ mà vẫn tỷ dụ dưới một hình thức dường như không tỷ dụ! Tài thật !
Lời nói thẳng là một cây gậy cứng. Lời tỷ dụ là một cây que mềm mại và dài. Lòng người có lắm khúc quanh co. Gậy cứng thọc vào, bị những góc cạnh cản lại, không thể đến tận đáy lòng, nên phải dùng que mềm để uống theo đường quanh, khúc quẹo, thì mới đẩy đến chốn đến nơi. Cho nên những lời có hiệu quả nhất xưa nay, phần nhiều là lời tỷ dụ.
Để dạy người đời Đức Phật cũng thường tỷ dụ .
Nhưng trước khi bắt chước chúng ta nên nhớ chuyện nàng Đông Thi.