5. Một số suy ngẫm chung

1. Nguồn gốc của cuộc tranh luận về ‘tính toán’ xã hội chủ nghĩa [1] 2. Phê phán mang tính xã hội chủ nghĩa về chủ nghĩa tư bản Chú thích (1) 3. Lập luận của Mises 4. Những lập luận của Lange 5. Một số suy ngẫm chung Chú thích (2)

Các cuộc tranh luận kinh tế giữa những người xã hội chủ nghĩa và những người phi xã hội chủ nghĩa chấm dứt vào quãng năm 1948: từ đó về sau, chúng tiến triển theo nhiều hướng khác nhau. Trong khi các triết thuyết xã hội tổng quát được phát triển bởi Hayek, Polanyi và những người khác có khuynh hướng hậu thuẫn cho luận điểm kinh tế tổng quát của chúng, thì các nhà triết học xã hội chủ nghĩa lại không làm được như vậy. Trên thực tế, tư tưởng xã hội chủ nghĩa đã tiến triển theo cách thức làm xói mòn một số tiền đề chủ yếu của các nhà xã hội chủ nghĩa thị trường. Đáng kể nhất là sự loại bỏ giả định về tính tự định của người tiêu dùng. Đơn giản là các nhà tư tưởng xã hội chủ nghĩa đương đại không chấp nhận rằng sở thích là sản phẩm của một ý chí tự định mà nương theo đó các nhà sản xuất bước theo, mà họ nhấn mạnh đến sự phụ thuộc lẫn nhau của tiêu dùng và sản xuất. Điều này đồng nghĩa với việc người sản xuất có thể tạo ra nhu cầu, do đó các thể chế tư bản chủ nghĩa hiện đại trở thành những ông chủ đi cưỡng bức chứ không phải những tên nô lệ phục tùng các chủ thể tự do.
Chính điều này đã khiến cuộc tranh luận giữa các nhà xã hội chủ nghĩa và những người phi xã hội chủ nghĩa trở nên rất khó phân định. Bởi vì, nếu những quan niệm cách nhau như trời vực về cái tôi nằm trong bản chất sâu xa nhất của cơ sở lý luận tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa, thì đến bao giờ cuộc tranh luận mới có thể ăn khớp được với nhau? Thực tế rằng hệ thống sản xuất xã hội chủ nghĩa không thể “tính toán" một cách đầy đủ sẽ có tác động rất ít tới các nhà tư tưởng chủ trương rằng cách “tính toán" tư bản chủ nghĩa dẫn tới việc các cá nhân thụ động bị tấn công bởi những mặt hàng tiêu dùng họ “không cần tới". Mặc dù, có lẽ, nếu có thể nói rằng quan điểm cực đoan của Mises (và thực sự cũng là của Polanyi) cho rằng hệ thống sản xuất xã hội chủ nghĩa thực sự bất khả thi, thì cũng có thể suy diễn tiếp rằng không thể làm thoả mãn ngay cả các nhu cầu “khách quan".
Một hàm ý sâu xa hơn nữa của kiểu suy lý này là một lập luận phụ của Hayek cho rằng hệ thống sản xuất xã hội chủ nghĩa là không tương thích với sự tự do (liberty) cũng kém phần thuyết phục đối với các nhà xã hội chủ nghĩa. Lập luận kiểu Hayek luôn luôn thuộc loại lập luận vị lợi, nghĩa là ngay cả khi các nhà xã hội chủ nghĩa chấp nhận giá trị của sự tự do theo nghĩa là lựa chọn cá nhân, thì một hệ thống kế hoạch hoá, do nó xét đến cùng liên quan đến việc “chính trị hoá" hay đến mọi hành động kinh tế, sẽ nhất định phải thủ tiêu những mảng rộng lớn của sự lựa chọn này. Điều này được thể hiện rõ ràng nhất qua sự thừa nhận của Lange rằng tỷ lệ tiêu dùng/thu nhập của một hàng hoá là sự ưu tiên theo thời gian của các cá nhân. [30] Nhưng chỉ khi các triết gia xã hội chủ nghĩa không chấp nhận rằng sự tự do cá nhân là tương đương với sự lựa chọn, và nhất định cho rằng lời giải thích đúng đắn về tự do phải bao gồm cả sự diễn tả cái bối cảnh trong đó các lựa chọn được thực hiện, thì những phê phán kiểu Hayek mới chỉ gần trúng mục tiêu. Tuy nhiên, đây không phải là lúc thảo luận chi tiết, hay thậm chí là đánh giá, các quan niệm khác nhau về tự do.
Thậm chí nếu các lý thuyết gia theo chủ nghĩa tự do (cổ điển) và xã hội chủ nghĩa đương đại có thể nhất trí với nhau về các quan niệm tự do và chủ thể cá nhân (personal agency), thì vẫn còn những vấn đề đạo đức học mãi mãi chia cắt họ. Những vấn đề này tất yếu dẫn họ trở lại tiêu chuẩn của sự phân phối công bằng. Xét một cách thận trọng, cuộc tranh cãi được thảo luận trên kia không liên quan gì đến các vấn đề đạo đức học, mặc dù chủ nghĩa bình quân rõ ràng là ý thức hệ chính của những người xã hội chủ nghĩa. Cả hai bên đều chấp nhận lý thuyết năng suất cận biên như là tiêu chuẩn của phân phối thu nhập: nhưng, tất nhiên, đó là một nguyên lý về tính hiệu quả chứ không phải là một nguyên lý đạo đức học. Sự khác nhau nằm ở chỗ các nhà xã hội chủ nghĩa cho rằng lợi nhuận kinh doanh không được phép truyền lực cho cỗ máy kinh tế. Lại một lần nữa, những người phi xã hội chủ nghĩa không đề cập tới bất cứ một “quyền" sở hữu tài sản mang tính đạo đức nào có được nhờ một quá trình trao đổi: nó đơn thuần là sự cần thiết mang tính phương tiện.
Cơn thịnh nộ của các nhà xã hội chủ nghĩa đương đại đổ lên đầu lợi nhuận kinh doanh thực ra không đúng chỗ, bởi vì các nhà xã hội chủ nghĩa thị trường đã thừa nhận rằng một cái gì thế chỗ cho động lực lợi nhuận là cần thiết cho nền kinh tế tập thể chủ nghĩa: tiếc thay, trên thực tế, động lực này đã biến thành động lực chính trị chứ không phải kinh tế. Thật đáng buồn là các nhà xã hội chủ nghĩa đã để tâm chú ý tới sự phân phối bất công của quyền lực chính trị, kết quả của sự xoá bỏ tinh thần kinh doanh, ít hơn so với việc chú trọng vào cái mà họ cho là bất bình đẳng về thu nhập và của cải, đặc điểm tiêu biểu của chủ nghĩa tư bản.
Một hướng nghiên cứu hữu ích hơn (nếu điều này được các nhà xã hội chủ nghĩa chấp thuận) lẽ ra nên hướng về vấn đề lý lẽ biện minh mang tính đạo đức học cho những quy ước đầu tiên về quyền sở hữu để từ đó quá trình trao đổi bắt đầu. Bởi vì, xét về mặt logic, thì quá trình trao đổi phải bắt đầu với những đối tượng bản thân nó không phải là sản phẩm của sự trao đổi. Bất kể bản chất sâu xa, mang tính kinh tế hay đạo đức, của sự bất bình đẳng về sở hữu nảy sinh từ các quá trình thị trường là thế nào chăng nữa, thì cũng không thể phủ nhận được sự thực là triết học chính trị và kinh tế tự do cổ điển thiếu đầy đủ hiểu theo nghĩa là nó không đưa ra được một cơ sở hợp lý cho quyền sở hữu tài sản đầu tiên. Lưu ý rằng đây không phải một lập luận được hiểu theo nghĩa là chủ nghĩa tự do cổ điển đòi hỏi một học thuyết bình đẳng về cơ hội để những phê phán về bình đẳng về thành quả trở nên hữu hiệu. Chắc chắn là, những người theo chủ nghĩa tự do kiên định phải thừa nhận quyền thừa kế (của những tài sản có được một cách hợp pháp) nếu học thuyết của anh ta không trở nên bị đồng nhất với nền dân chủ xã hội. Do đó, một cách tất yếu, chủ nghĩa tự do đòi hỏi sự bất bình đẳng về cơ hội.
Những vấn đề thực tế liên quan đến tính hợp pháp của tài sản đang trong quá trình chuyển giao thừa kế. Phải chăng một người sẽ không được quyền sở hữu tài sản đã từng có được nhờ vũ lực, bất kể sự chiếm hữu đã xảy ra từ lúc nào trong quá khứ xa xôi? Liệu các cá nhân có thể chiếm đoạt làm của riêng những tài sản cần thiết cho sự sinh tồn của những người khác hay không? Liệu thực tế rằng đất đai là có cung cố định và đem lại tô kinh tế thuần tuý cho người chủ may mắn, có khiến nó trở thành một hàng hoá kinh tế đặc biệt và phù hợp một cách lạ lùng cho sự tái phân phối tập thể nào đó hay không?
Tôi không có ý định thử trả lời những câu hỏi này: chúng đã được thảo luận rất nhiều trong các bài viết về triết học chính trị trong suốt mời năm qua [31] (tất nhiên, chúng đã được nêu lên từ hàng thế kỷ trước). Chỉ có điều quan trọng cần lưu ý là mối liên hệ của chúng với cuộc tranh luận kinh tế và triết học giữa các nhà xã hội chủ nghĩa và phi xã hội chủ nghĩa. Mặc dù vào những năm 1930 điều này đã được nêu lên trong hàng ngũ của những người theo chủ nghĩa vị lợi nói chung (thực ra thì mọi loại kinh tế học ứng dụng đều mang tính vị lợi), nhưng rõ ràng là các vấn đề liên quan đến việc đòi quyền sở hữu ban đầu không thể được giải quyết một cách dễ dàng đến thế nhờ những nghiên cứu mang tính hệ quả luận. Đi chứng minh rằng, vì những lý do lý thuyết chặt chẽ, các nền kinh tế xã hội chủ nghĩa không thể tính toán một cách hữu hiệu như các nền kinh tế tư bản chủ nghĩa, không phải là đi chứng minh cho hiện trạng chính trị và đạo đức của chủ nghĩa tư bản. Phải chăng điều này có nghĩa là chúng ta lại một lần nữa trở lại luận điểm rằng các nhà xã hội chủ nghĩa và phi xã hội chủ nghĩa nhất định phải tranh cãi từ những tiền đề khác nhau, cho nên sẽ không thể nào đạt được sự nhất trí giữa hai bên?
Tôi tin rằng xét đến cùng thì điều trên là đúng: nhưng chỉ là xét đến cùng mà thôi. Nghĩa là, không có lý do nào trong cái logic tại sao một người không nên mong muốn từ bỏ mọi lợi thế mang tính vị lợi của chủ nghĩa tư bản trên cơ sở hoặc vì những bất bình đẳng về thu nhập nhân tố, cái tất yếu là một phần của chủ nghĩa tư bản, đơn giản là không thể chấp nhận được; hoặc vì nó thiếu một lý thuyết đầy đủ về quyền sở hữu. Nhưng những cuộc tranh cãi truyền thống không phải lúc nào cũng đạt tới mức này, ít ra là nằm ngoài cái không gian tế nhị của triết học chính trị và đạo đức. Như những thảo luận trong cuộc tranh luận của thập niên 1930 cho thấy, các nhà xã hội chủ nghĩa đã hiểu nhầm bản chất của quá trình kinh tế và giả định rằng, dưới một dạng duy lý điển hình, cái “động tính" (‘animal spirits’) [32] của chủ nghĩa tư bản có thể được thay thế bằng những hành động của một nhà kế hoạch toàn giác và nhân từ. Nhưng dĩ nhiên điều này không phải là một lập luận đạo đức học.
Chính sự thất bại trong việc phân biệt rõ các phạm trù khác nhau của cuộc tranh luận đã đẩy cuộc tranh luận giữa chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tư bản đến chân tường. Các phạm trù này có thể được tóm tắt lại như sau: các lập luận mang tính thực nghiệm thuần tuý như những hoạt động quan sát được của hệ thống kinh tế tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa, các lập luận mang tính lý thuyết như những lý do của những hoạt động ấy, và các lập luận đạo đức học như nền tảng đạo đức cho mỗi hệ thống. Bài viết này mới chỉ quan tâm đến loại lập luận thứ hai trong số các loại trên. Đối với tác giả, dường như một sự xem xét về cuộc tranh luận thực thụ duy nhất giữa chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tư bản đã được giải quyết thông qua loại lập luận sau cùng. Nhưng một phần của cái có vẻ đúng đắn của trường hợp xã hội chủ nghĩa lại bắt nguồn từ thực tế là những suy xét xuất phát từ đạo đức đã bị pha trộn mà không tài nào gỡ ra được với những thứ đi liền với kinh tế học theo chủ nghĩa vị lợi và hệ quả luận.