Chương 4

Chương 1 Chương 2 Chương 3 Chương 4 Chương 5 Chương 6

Các hobbit đi với tốc độ nhanh nhất có thể trong sự cho phép của bóng đêm và khu rừng chằng chịt, đi dọc theo những dòng suối đang chảy, hướng về phía tây và dẫn lên vách dốc của những ngọn núi, càng lúc càng đi sâu hơn vào Fangorn. Nỗi sợ hãi của họ đối với bọn Orc từ từ tắt dần, và bước chân của họ chùng lại. Một cảm giác ngột ngạt kỳ lạ trùm lấy họ, như thể không khí trở nên quá loãng hoặc quá ít để thở.
Cuối cùng Merry dừng lại. "Chúng ta không thể đi như thế này được," anh thở hổn hển. "Tôi cần một ít không khí."
"Dù sao thì cũng phải uống một chút," Pippin nói. "Tôi khô rạc ra rồi." Anh trèo lên một cái rễ của một cái cây khổng lồ nhúng vào dòng suối, và cúi xuống vốc lên một ít nước trong tay mình. Nước rất trong và lạnh, nên anh uống nhiều hớp. Merry làm theo anh. Nước làm họ phục hồi và lên tinh thần; vì họ ngồi lại một lúc bên bờ suối, nhúng tay chân xuống nước qua loa, cho đến khi họ hoàn toàn tan biến và ánh hoàng hôn xám xịt từ mọi hướng.
"Tôi cho rằng họ hẳn là đã lạc chúng ta rồi phải không?" Pippin nói, dựa lưng vào thân cái cây khổng lồ. "Chúng ta có thể ít nhất đi theo dòng chảy của con suối này, dòng Entwash hay cậu muốn gọi nó là gì cũng được, và rồi ra trở lại đường cái."
"Chúng ta có thể, nếu chân chúng ta làm được điều đó," Merry nói; "và nếu chúng ta có thể thở một cách đúng phép được."
"Phải, ở trong đây rất tối và ngột ngạt," Pippin nói. "Dường như nó lại khiến tôi nhớ đến căn phòng cũ ở tại Ngôi Nhà Vĩ Đại của dòng họ Took ở tận Smial tại Tuckborough: một ngôi nhàlớn, đồ đạc chẳng hề được di chuyển hay thay đổi qua biết bao thế hệ. Họ nói rằng ông Took Già sống ở đó hàng năm trời, trong khi ông ta và ngôi nhà cùng trở nên già cỗi và mòn mỏi đi - và nó chẳng hề thay đổi từ khi ông ta qua đời, khoảng một thế kỷ trước. Một ông Gerontius Già là ông cố của tôi: điều này khiến quá khứ còn được lưu lại phần nào. Nhưng nó chẳng là gì với cái cảm giác già cỗi của khu rừng này. Hãy nhìn những tầng địa y kéo vệt nhỏ nước xum xuê tua tủa này! Phần lớn những ngọn cây có vẻ như được bao phủ phân nửa bởi những cái lá khô xơ xác chẳng bao giờ rụng cả. Thật là rối rắm. Tôi không thể tưởng tượng ra mùa xuân ở đây sẽ như thế nào; nếu như từng có mùa xuân ở đây; thì nó vẫn thiếu một vẻ dọn dẹp sạch sẽ của mùa xuân."
"Nhưng dù sao thì Mặt Trời cũng phải chiếu xuống ở đâu đó chứ." Merry nói. "Nó hoàn toàn không giống như những gì ông Bilbo mô tả ở Mirkwood. Nơi đấy hoàn toàn toàn tối tăm và đen ngòm, và là ngôi nhà của những sinh vật hắc ám tối tăm. Nơi này chỉ lờ mờ tối, với những cái cây ghê rợn. Cậu không thể tưởng tượng là có thú vật sống tại đây hoặc ở đây suốt một thời gian dài."
"Không, và không có cả hobbit nữa," Pippin nói. "Và tôi cũng không thích cái ý nghĩ thử xuyên qua nó nữa. Tôi cho rằng chẳng có gì để ăn được suốt một trăm dặm. Lương thực của chúng ta còn bao nhiêu?"
"Còn ít lắm," Merry nói. "Chúng ta chạy mà gần như không mang theo thứ gì ngoài một vài túi lembas dự trữ, và bỏ lại hết mọi thứ đằng sau." Họ nhìn lại những gì còn lại từ những cái bánh của người elf: những mẫu vụn còn đủ cho năm ngày tiện tặn, và đó là tất cả. "Và không có cả một mẫu chăn nữa," Merry nói. "Tối nay chúng ta sẽ lạnh đây, cho dù chúng ta đi đâu."
"Được rồi, tốt nhất là chúng ta nên quyết định xem mình sẽ đi đường nào," Pippin nói. "Buổi sáng vẫn phải tiếp tục mà."
Ngay lúc đó họ chợt chú ý đến một luồng sáng vàng vừa xuất hiện, ở xa phía trước trong cánh rừng: dường như một tia sáng mặt trời vừa thình lình xuyên phá được mái rừng.
"Hullo!" Merry nói. "Mặt Trời hẳn là đã lẫn vào một đám mây trong khi chúng ta đang ở dưới những cái cây này, và bây giờ nó lại ló dạng ra; hoặc là nó đã lên đủ cao để chiếu xuống xuyên qua khoảng trống. Không còn xa nữa đâu, hãy đi và tìm hiểu xem nào!"
Họ thấy rằng nơi đó xa hơn họ nghĩ. Vùng đất vẫn dốc dần lên, và nó trở nên đầy đá. Ánh sáng chiếu rộng hơn khi họ đi, và họ sớm thấy rằng có một bức tường đá phía trước mình: một bờ đôi, hoặc là một sự kết thúc đột ngột của một cái rễ dài đâm xuyên qua rặng núi đằng xa. Trên nó không có cây cối nào mọc cả, và mặt trời đang rọi hẳn xuống bề mặt đá của nó. Những nhánh cây nhỏ ở chân nó vươn ra cứng và thẳng, như thể đang vươn ra tìm hơi ấm. Thay cho sự xám xịt mòn mỏi lúc trước, khu rừng lúc này sáng rực lên với một màu nâu màu mỡ, và với những lớp vỏ cây xám đen nhìn giống như những lớp da bóng loáng. Những thân cây sáng rực với một lớp xanh lá cây mềm mại nhìn như cỏ non: một mùa xuân sớm hay một khung cảnh thoáng qua của nó đang bao phủ họ.
Trên bề mặt của bức tường đá là một cái gì đó nhìn giống như một bậc thang: có thể nó được tạo ra tự nhiên, được tạo ra bởi thời tiết và bởi sự nứt nẻ của đá, vì nó rất lởm chởm và gồ ghề. Nó dâng cao lên, gần như bằng với đỉnh của những thân cây, nơi có một bờ che dưới một vách đá. Không có gì mọc ở đó ngoại trừ vài bãi cỏ và lau sậy bên lề của nó, và một gốc cây già chỉ còn lại hai cành cây: nó nhìn giống như một người đàn ông già xương xẩu, đứng đấy, chập chờn trong nắng sáng.
"Lên đó nào!" Merry vui vẻ nói. "Bây giờ thì thở một chút không khí, và nhìn quanh vùng đất!"
Họ vấp váp leo lên vách đá. Nếu như cầu thang được làm bởi con người thì nó dành cho những đôi chân lớn hơn và dài hơn đôi chân của họ. Họ hăm hở một cách đáng ngạc nhiên khi những vết thương và đau đớn khi họ bị giam cầm đã được chữa khỏi một cách kỳ lạ và thể lực của họ đã được phục hồi. Cuối cùng họ cũng đến bên lề của mái che gần như ở dưới chân của gốc cây già; rồi họ chạy lên và rẽ vòng quanh, lưng hướng về phía ngọn đồi, họ thở sâu, và nhìn về phía đông. Họ thấy rằng họ chỉ mới đi được vào rừng ba hoặc bốn dặm: đầu của những ngọn cây dẫn xuống bờ dốc và hướng về phía đồng bằng. Ở đấy, gần bên lề rừng, những vòng khói đen cao xoắn lên, bồng bềnh trôi về phía họ.
"Gió đã đổi chiều," Merry nói. "Nó lại thổi sang hướng đông trở lại rồi. Trên đây sẽ lạnh đây."
"Phải," Pippin nói; "tôi sợ là đó chỉ là một tia sáng lập loè thoáng qua, và trời rồi sẽ xám trở lại. Thật là đáng tiếc! Khu rừng già xù xì này nhìn khác hẳn trong ánh mặt trời. Tôi gần như cảm thấy là tôi thích nơi này."
"Gần như anh đã cảm thấy thích Khu Rừng! Điều đó tốt đấy! Những người như các anh không thường gặp đâu," một giọng nói lạ vang lên. "Hãy quay lại để ta nhìn vào mặt các anh. Ta gần như cảm thấy là ta không thích cả hai anh, nhưng chúng ta đừng vội vã. Quay lại!" Một cánh tay lớn với những khớp khuỷu gồ ghề hạ xuống vai mỗi người, và họ bị vặn lại, nhẹ nhàng nhưng không thể cưỡng lại được; và hai cánh tay vĩ đại nhấc họ lên.
Họ thấy mình đang nhìn vào một khuôn mặt khác thường nhất trần đời. Nó giống như một khuôn mặt Con Người rất lớn, một thân hình gần giống như Quỷ Khổng Lồ, cao ít nhất là mười bốn foot, rất cứng cáp, với một cái đầu rất cao, và gần như không có cổ. Khó mà nói được là nó mặc một lớp vỏ màu xanh và xám, hay đó là lớp nguỵ trang của nó. Dù sao thì những cánh tay, cách thân cây một khoảng ngắn, không hề có những nếp nhăn mà được bao phủ bởi một lớp vỏ nâu nhẵn mịn. Mỗi cái chân khổng lồ có bảy ngón. Phần dưới của khuôn mặt dài được bao phủ bởi một một bộ râu dài quét lệch xệch màu xám, rậm rạm, gần giống như một cành con ở gốc, phần ngọn của nó mỏng và đầy rêu. Nhưng vào lúc ấy các hobbit không chú ý gì nhiều ngoài cặp mắt. Đôi mắt sâu hoắm này đang quan sát họ, chậm chạp và cẩn thận, nhưng vô cùng xuyên thấu. Chúng màu nâu, phát ra một luồng sáng xanh lá cây. Sau đó Pippin thường cố miêu tả lại cảm giác đầu tiên của anh về chúng.
"Tuồng như là có một cái thác khổng lồ phía sau chúng, phủ đầy những năm tháng của ký ức và những suy nghĩ lâu dài, chậm chạp và đều đặn; nhưng bề mặt của chúng đang rực sáng cùng hiện tại: giống như ánh mặt trời lung linh trên những những chiếc lá bên ngoài một cái cây khổng lồ, hoặc giống như những đợt sóng của một cái hồ rất sâu. Tôi không biết nhưng cảm thấy dường như có cái gì đó đang mọc lên khi đang ngủ từ mặt đất, bạn có thể nó thế, hoặc chỉ là một cảm giác tự tại như là một cái gì đó thình lình thức dậy giữa đỉnh mái và đỉnh lá, giữa mặt đất và sâu thẳm và bầu trời, và đang quan sát bạn với cùng một sự quan tâm chậm chạp đang được nó đẩy vào chính mình trong những năm tháng vô tận."
"Hrum, Hoom," giọng nói thì thầm, một giọng sâu như là tiếng nhạc cụ từ gió rừng sâu thẳm. "Thật sự là rất lạ! Đừng vội vã, đó là khẩu hiệu của ta. Nhưng nếu như ta đã thấy các anh, trước khi ta nghe thấy giọng của các anh - ta thích chúng: những giọng nó nhỏ dễ thương: chúng khiến ta nhớ lại một cái gì đó mà ta không thể nhớ - nếu như ta thấy các anh trước khi ta nghe các anh, thì ta đã dẫm lên các anh, mang các anh đến cho bọn Orc nhỏ bé, và sau đó mới tìm xem mình phạm lỗi gì. Thật sự thì các anh rất lạ. Cành nhánh ơi, lạ lắm!"
Pippin, vẫn còn kinh ngạc, không còn cảm thấy sợ nữa. Anh cảm thấy một sự hồi hộp tò mò dưới cặp mặt này, nhưng không còn sợ nữa. "Xin cho biết," anh nói, "ông là ai? Và ông là cái gì?"
Một cái nhìn kỳ lạ loé ra từ đôi mắt già, có vẻ như một ánh đề pòng; những giếng sâu đã bị che phủ lại. "Hrum, giờ thì," giọng nói trả lời," được lắm, ta là một Ent, hoặc là người ta gọi ta như vậy. Phải, Ent là một từ. Ta là Ent, anh có thể nói thế, theo cách nói của anh. Fangorn là tên của ta, dựa theo một số người khác. Một số khác lại gọi là Cây Râu. Ta sẽ là Cây Râu ."
"Một Ent?" Merry nói. "Đó là cái gì? Nhưng ông tự gọi mình là gì? Tên thật của ông là gì?"
"Hoo, nào!" Cây Râu trả lời. "Hoo! Bây giờ điều đó sẽ được nói! Đừng vội. Và ta đang hỏi. Các anh đang ở trên đất của ta. Các anh là ai, ta tự hỏi? Ta không thể chứa chấp các anh. Các anh không có vẻ như nằm trong những danh sách cổ mà ta đã được học khi ta còn trẻ. Nhưng đó là một lúc lâu, lâu lắm rồi, và họ có thể đã làm ra những danh sách mới. Xem nào! Xem nào! Điều đó là thế nào nhỉ?
Hãy học đi, kiến thức về Những Sinh Vật Sống!
Trước tên hãy nêu lên bốn giống người tự do:
Lâu đời hơn tất cả, những đứa trẻ elf vô lo
Đào sâu hơn tất cả, những Người Lùn trong những ngôi nhà tối tăm
Sinh ra từ đất mẹ, những người Ent già như những ngọn núi xa xăm
Những Con Người trần thế, chủ của những con chiến mã:
Hừm, hừm, hừm
Hải ly thì xây dựng, hươu nai nhảy thật nhanh
Gấu thì săn mật, lợn lòi là chiến binh
Chó săn thì vội vã, thỏ nhút nhát vô cùng…
Hừm, hừm, hừm
Tổ đại bàng trên núi, bò thì gặm cỏ xanh
Hươu đực có sừng mọc, diều hâu nhanh thật nhanh
Thiên nga thì trắng nhất, rắn lạnh lẽo nhất trần…
Hoom, hừm; hoom, hừm, rồi sao nữa? Room tum, room tum, roomty toom tum.
Đó là một danh sách dài, nhưng dù sao đi nữa các anh vẫn không trùng vào đâu cả!"
"Có vẻ như chúng tôi không có tên trong những danh sách cổ, và những câu chuyện cổ," Merry nói. "Nhưng chúng tôi đã tồn tại từ lâu rồi. Chúng tôi là hobbit."
"Sao không thêm một dòng mới vào danh sách nhỉ?" Pippin nói. [/I]"Hobbit lớn một nửa, cư ngụ ở lỗ sâu[/I]. Hãy điền tên chúng tôi vào giữa bốn giống người, kế tiếp Con Người (Con Người Lớn) và ông sẽ hiểu được mọi chuyện."
"Hừm! Không tệ, không tệ," Cây Râu nói. "Sẽ làm thế. Thế các anh sống trong những cái lỗ hả? Có vẻ đúng và hợp lý. Dù vậy thì ai gọi các anh là hobbit hử? Ta không cảm thấy cái tên này có vẻ elf. Những người Elf nghĩ ra những từ lạ lắm: họ bắt đầu là vậy mà."
"Không ai gọi chúng tôi là hobbit cả; tự chúng tôi gọi mình như vậy," Pippin nói.
"Hoom, hừm! Nào nào! Đừng vội! Các anh tự gọi mình là hobbit hả? Nhưng các anh đừng nên nói tên mình với ai cả. Các anh sẽ tiết lộ tên đúng của mình nếu các anh không cẩn trọng."
"Chúng tôi không cẩn trọng về điều này," Merry nói. "Thật ra tôi là một người Brandybuck, Mediaroc Brandybuck, cho dù phần lớn mọi người chỉ gọi tôi là Merry."
"Và tôi là một người Took, Peregrin Took, nhưng tôi thường được gọi là Pippin, hoặc thậm chí chỉ là Pip."
"Hừm, nhưng ta thấy các anh là những kẻ vội vã," Cây Râu nói. "Ta rất hân hạnh có được sự tin tưởng của các anh; nhưng các anh không nên quá tự do ngay như thế. Có những người Ent này và những người Ent kia, các anh biết đấy; hoặc là những người Ent và những thứ nhìn giống như Ent nhưng thật ra là không phải; như các anh có thể nói. Ta sẽ gọi các anh là Merry và Pippin nếu các anh thích - đó là những cái tên dễ thương. Và ta sẽ không nói với các anh tên của ta, dù bất kỳ giá nào." Một vẻ nửa hiểu biết, nửa hóm hỉnh kỳ lạ toát ra với một luồng sánh từ trong mắt của ông. "Vì một điều đã tồn tại từ lâu: tên của ta lúc nào cũng già đi, và ta đã sống rất lâu, lâu lắm rồi; nên tên của ta là cả một câu chuyện. Trong ngôn ngữ của ta thì những cái tên thật sẽ nói với các anh câu chuyện về chúng, trong ngôn ngữ Ent cổ xưa như các anh nói. Đó là một ngôn ngữ dễ thương, nhưng sẽ mất một khoảng thời gian dài để nói mọi thứ về nó, bởi vì chúng ta không nói gì về nó cả, trừ khi nó đáng tốn một khoảng thời gian dài để nói, và để lắng nghe.
"Nhưng giờ thì," và đôi mắt trở nên rất sáng và "hiện tại", có vẻ như chúng nhỏ đi và vô cùng sắc cạnh, "chuyện gì đang xảy ra? Các anh làm cái gì ở đây? Ta có thể thấy và nghe (và ngửi thấy lẫn cảm thấy nữa) rất nhiều từ đây, từ đây, từ cái a-lalla-lalla-rumba-kamanda-lind-or-buruml này. Xin lỗi: đó là một phần của tên của ta <ặc ặc>; ta không biết ngôn ngữ bên ngoài gọi nó là gì: các anh biết đấy, chúng ta là như thế, nơi ta đứng và nhìn ngắm những buổi sáng tươi đẹp, và nghĩ về Mặt Trời, và về bãi cỏ bên dưới cánh rừng, và về những con ngựa, về những đám mây, về sự sinh sôi nảy nở của thế giới. Chuyện gì đang xảy ra? Gandalf đang muốn làm gì? Và những thứ này - burbrum," ông tạo ra một tiếng động rầm rì giống như tiếng nhạc organ lạc điệu - "bọn Orc này, tên Saruman trẻ tuổi đang đi xuống Isengard làm gì? Ta muốn biết tin tức. Nhưng đừng đi quá nhanh đấy."
"Có nhiều thứ đang diễn ra," Merry nói: "và thậm chí nếu chúng tôi cố kể nhanh; thì cũng phải cần rất lâu để kể lại. Nhưng nếu ông nói chúng tôi không vội, thì chúng tôi nên kể lại những gì với ông gần đây? Ông có cảm thấy thô lỗ không, nếu chúng tôi hỏi xem ông sẽ làm gì với chúng tôi, và ông đang ở phe nào? Và ông biết ông Gandalf à?"
"Phải, ta biết ông ta: đó là phù thuỷ duy nhất thật sự quan tâm đến cây cối" Cây Râu trả lời. "Các anh biết ông ta à?"
"Phải," Pippin buồn bã nói, "chúng tôi biết. Ông ấy là một người bạn vĩ đại, và ông ấy là người dẫn đường của chúng tôi."
"Thế thì ta có thể trả lời các câu hỏi của các anh," Cây Râu nói. "Ta sẽ không để các anh đi mà không làm bất kỳ điều gì với các anh: không phải là như các anh nói là "làm cái gì đó cho anh" đâu . Chúng ta có thể cùng nhau làm được một số chuyện. Ta không biết gì về các phe phái cả. Ta đi theo đường ta; nhưng đường của các anh có thể ở cùng với đường của ta một lúc. Nhưng các anh đang nói về Bậc Thầy Gandalf như thể ông ấy đang ở trong một câu chuyện đã đi đến tận cùng rồi."
"Phải, đúng vậy," Pippin buồn bã nói. "Câu chuyện có vẻ như vẫn tiếp tục, nhưng tôi sợ là ông Gandalf đã rơi khỏi nó."
"Hoo, nào nào!" Cây Râu nói. "Hoom, hừm, à, được rồi." Ông ngừng lại, nhìn các hobbit thật lâu. "Hoom, à, được rồi, ta không biết phải nói gì. Tiếp đi nào!"
"Nếu như ông thích nghe thêm," Merry nói, "chúng tôi sẽ kể cho ông nghe. Nhưng nó sẽ mất một lúc lâu. Ông có thể thả chúng tôi xuống không? Chúng ta không thể cùng ngồi ở đây trong ánh mặt trời khi nó vẫn còn đang chiếu được à? Ông hẳn là đã phát mệt với việc giữ chúng tôi trên cao thế này rồi."
"Hừm, mệt à? Không, ta không mệt. Ta không dễ gì mệt đâu. Và ta sẽ không ngồi xuống đâu. Ta rất là, hừm, rất là mềm dẻo. Nhưng hãy ở đấy, Mặt Trời đang chiếu. Chúng ta hãy để cái này - các anh gọi nó là gì?"
"Đồi?" Pippin đề nghị. "Bề mặt? Bậc thang?" Merry đề nghị.
Cây Râu lặp lại những lời này với vẻ trầm ngâm. "Đồi. Phải, nó là thế. Nhưng đó là một từ khinh xuất với một thứ đã đứng đây kể từ khi phần này của thế giới tạo hình. Thôi kệ. Chúng ta hãy để cái này lại, và đi."
"Chúng ta sẽ đi đâu?" Merry hỏi.
"Về nhà ta, hoặc là một trong những ngôi nhà của ta," Cây Râu trả lời.
"Nó xa không?"
"Ta không biết. Có thể các anh cho là xa. Nhưng điều đó có nghĩa gì?"
"Nào, ông thấy đấy, chúng tôi đã mất hết tất cả đồ đạc của mình," Merry nói. "Chúng tôi cần một ít thức ăn."
"O! Hừm! Các anh không cần lo về chuyện đó," Cây Râu nói. "Ta có thể cho các anh một thứ sẽ giữ cho các anh xanh tốt và mọc lớn lên trong một lúc rất lâu. Và nếu chúng ta quyết định cùng đi với nhau, ta có thể đặt các anh xuống bên ngoài vùng đất của ta vào bất kỳ chỗ nào các anh chọn. Đi nào!"
Giữ các hobbit dịu dàng nhưng thật chặt, mỗi người bởi nhiều móc giữa một cánh tay, Cây Râu nhấc một cái rễ to tướng lên, và rồi đến cái khác, và di chuyển chúng đến bên lề mái che. Những ngón chân nhìn giống như những cái rễ bấu lấy vách đá. Rồi cẩn thận và trịnh trọng, ông bước từng bước xuống, và đến xuống lòng Rừng.
Ngay lập tức ông bắt đầu những bước sải dài khoan thai xuyên qua cây cối, càng lúc càng đi sâu hơn vào rừng, nhưng chẳng bao giờ đi xa khỏi dòng suối, mạnh mẽ leo lên hướng về những bờ dốc của ngọn núi. Nhiều ngọn cây trông như đang ngủ, hoặc như không nhận ra ông cũng như bất kỳ loài sinh vật sống này đang chỉ đơn thuần bước qua; nhưng một số thì rung lên, và một số giương cành của chúng lên trên đầu ông khi ông tiến lại gần. Trong lúc đó, khi ông đang bước đi, thì ông nói chuyện với chính mình bằng một chuỗi dài những tiếng nhạc.
Các hobbit im lặng một lúc. Họ cảm thấy, với một sự lạ lùng vừa đủ, rằng họ đang an toàn và thoải mái, và họ có nhiều điều để suy nghĩ và tự hỏi mình. Cuối cùng Pippin mạo hiểm cất tiếng trở lại.
"Thưa ông Cây Râu," anh nói, "tôi có thể hỏi ông một điều không? Vì sao mà Celeborn lại cảnh báo chúng tôi về khu rừng của ông? Ông ấy bảo chúng tôi đừng mạo hiểm lạc vào trong đấy."
"Hừm, ông ta bảo thế à?" Cây Râu ậm ừ. "Và tôi có thể nói nhiều điều giống vậy, nếu như các anh đi theo lối khác. Đừng mạo hiểm lạc vào trong khu rừng Laurelindurenan! Người Elf từng gọi nó như thế, nhưng bây giờ thì họ dùng cái tên ngắn hơn: họ gọi nó là Lothlurien. Có thể là họ đúng: hình như nó đã tàn phai đi; không mọc dày lên. Lãnh địa của Thung Lũng Tiếng Hát Vàng, ngày xưa thì nó từng là như thế. Bây giờ thì nó là Suối Mơ. Và vâng! Nhưng đó là một nơi rất lạ, và không dành cho bất kỳ ai trong chúng ta mạo hiểm đi vào. Ta khálà ngạc nhiên khi các anh có thể thoát ra được, nhưng càng ngạc nhiên hơn khi các anh lại đi vào được: việc này đã không xảy ra cho những người lạ suốt nhiều năm rồi. Đó là một vùng đất lạ lùng.
"Và thế là mọi chuyện là như thế. Ở đây người ta trở nên buồn bã. Ậy, họ phải trở nên buồn bã. Laurelindurenan lindelorendor malinornjlion ornemalin," ông ậm ừ với chính mình. "Ta đoán là ở đấy họ chẳng là ngã xuống hơn là bị bỏ lại đằng sau thế giới," ông nói. "Celeborn đã sinh ra không phải ở nơi này cũng như bất kỳ nơi đâu khác, mà tại chính Khu Rừng Vàng . Vẫn thế: Taurelilumla-tumbalemorna Tumbaletaurla Lumlanor, đó là cái mà họ vẫn thường nói. Mọi thứ đã thay đổi, nhưng điều này vẫn đúng ra ở mọi nơi."
"Ông muốn nói gì?" Pippin nói. "Cái gì đúng?"
"Cây cối và người Ent," Cây Râu nói. "Ta không hiểu tất cả những gì đang diễn ra với chính mình, nên ta không thể giải thích cho anh được. Một số chúng ta vẫn đúng là người Ent, và vẫn sống theo phong cách của chúng ta, nhưng một số khác đã trở nên ngủ mê đi, trở thành cây cối, như các anh có thể nói. Phần lớn cây cối vẫn chỉ là cây cối, tất nhiên rồi; nhưng còn nhiều cây khác vẫn còn nửa thức tỉnh. Một số vẫn đang hoạt động mạnh, và còn nhiều người khác thì, ờ, à, vẫn đang trở thành Ent. Điều này lúc nào cũng xảy ra.
"Khi nào điều này xảy ra cho một cái cây, các anh có thể thấy là một số trong chúng khá xấu tính. Không thể làm gì được với gỗ của chúng: ta không muốn nói như vậy. Vì sao, ta biết một số cây liễu già rũ xuống miền Entwash, đã đi từ lâu, than ôi! Chúng rất giả dối, thật sự chúng kéo ngã tất cả thành từng mảnh, nhưng nhẹ nhàng và dịu dàng- như một chiếc lá non ấy. Và rồi có một số cây cối trong thung lũng dưới những ngọn núi, cất tiếng vang như một tiếng chuông, và cái xấu cứ lan thẳng đi. Cái thứ ấy có vẻ như đang lan rộng. Những nơi ấy đã từng là những vùng rất nguy hiểm trong vùng đất này. Ở đấy vẫn còn một số nơi rất đen tối."
"Giống như Khu Rừng Già ở phía Bắc, ông muốn nói thế phải không?" Merry hỏi.
"Ậy, ậy, một số giống thế, nhưng tệ hơn. Ta không nghi ngờ gì rằng một số bóng đen của Bóng Tối Vĩ Đại vẫn còn nằm lại ở phía bắc; và những ký ức tồi tệ đang được giữ lại. Nhưng tại lãnh địa này có những thung lũng trống rỗng nơi mà Bóng Tối chưa hề được xua tan, và cây cối còn già hơn cả chính ta. Vẫn thế, chúng ta làm tất cả những gì chúng ta có thể. Chúng ta đuổi những người lạ và những kẻ liều lĩnh dại dột đi; chúng ta huấn luyện và chúng ta chỉ dạy, chúng ta đi lại và chúng ta nhổ cỏ.
"Chúng ta là những bộ tộc cây cối, chúng ta là những người Ent già. Lúc này vẫn còn đủ người chúng ta còn tồn tại. Cừu nhìn giống như rắn, và rắn nhìn giống như cừu, người ta nói thế; nhưng từ từ, và rồi chẳng có gì tồn tại mãi trên thế giới. Vì người Ent rất giống người Elf: họ không quan tâm nhiều đến chính mình như Con Người, và họ giỏi hơn trong việc đi vào trong những thứ khác. Thế nhưng người Ent lại rất giống Con Người, có khả năng thay đổi hơn người Ent, và nhanh chóng hơn trong việc hoà lẫn với màu sắc của bên ngoài, anh có thể nói vậy. Hoặc là còn hơn cả hai nữa: người Ent vững vàng hơn và giữ mọi thứ trong tâm trí lâu hơn." Một số người trong số bộ tộc của ta bây giờ nhìn chẳng khác gì những cái cây, và cần có gì đó thật vĩ đại để đánh thức họ dây; họ chỉ nói chuyện bằng những tiếng thì thầm. Nhưng một số những cái cây của ta giống cành mềm, và nhiều cây có thể nói chuyện với ta. Tất nhiên là những người Elf bắt đầu chuyện này, họ đánh thức cây cối dậy vào dạy cho chúng cách nói chuyện và học cách nói chuyện giữa các loài cây của chúng. Những người Elf già luôn muốn nói chuyện với tất cả mọi thứ. Nhưng rồi Bóng Tối Vĩ Đại ập đến, và họ rút ra phía Biển, hoặc chạy xuống những thung lũng xa vời, và che giấu chính mình, và nghĩ ra những bài hát về những ngày không bao giờ trở lại nữa. Không bao giờ trở lại. Ậy, ậy, ngày xưa tất cả ở đấy chỉ là một cánh rừng: từ đây đến Rặng Núi Lưỡi Liềm, và đó chỉ mới là Tận Cùng Phía Đông thôi đấy.
"Đó là những ngày thật là mênh mông! Đó là lúc mà ta có thể đi lại và hát suốt ngay, không nghe gì hơn tiếng vọng của chính mình trên những ngọn đồi trống rỗng. Những khu rừng nhìn giống như những khu rừng ở Lothlurien, chỉ có điều là dày hơn, mạnh hơn, trẻ hơn. Và hương vị của không khí thật tuyệt! Ta đã từng dùng một tuần liền chỉ để thở."
Cây Râu im lặng trở lại, sải bước đi, hầu như chẳng phát ra âm thanh vào với đôi chân vĩ đại của mình rồi. Rồi ông lại bắt đầu ậm ừ trở lại, và chuyển qua thành một bài hát rì rầm:
Ta bước đi trong Mùa Xuân Trên những đồng liễu Tasarinan
A! khung cảnh và mùi vị của Mùa Xuân ở Nan-tasarion
Và ta nói rằng nó thật tuyệt biết bao.
Ta lang thang trong Mùa Hè trong những cánh rừng đu ở Ossiriand.
A! ánh sáng và âm nhạc trong Mùa Hè được cất lên bởi Bảy Dòng Sông Ossir!
Và ta nghĩ rằng đó là điều tuyệt nhất
Vào Mùa Thu ta đến với rừng sồi ở Neldoreth
A! những chiếc lá vàng và đỏ trong mùa thu ở Taur-naneldor!
Nó còn tuyệt hơn ta mong ước.
Vào mùa đông ta leo lên những rừng thông trên vùng Dorthonion.
A! gió lạnh và sắc trắng với những cành cây đen của Mùa Đông trên Orod-na-thin!
Giọng ta vang vọng giữa trời
Trên những vùng đất xa vời dưới trăng
Rồi ta đến với Ambaruna, ở Tauremorna, ở Aldalum!
Trên lãnh địa của chính ta, ở làng quê Fangorn,
Nơi mà rễ vẫn mọc dài
Biết bao năm tháng thổi bay lá rừng
Ở Tauremornalum!
Ông ngừng lại, và lại im lặng sải bước đi, và trong khắp cả khu rừng, xa đến tận nơi mà tai có thể nghe đến, chẳng có tiếng động nào.
Ngày đã tàn, và ánh hoàng hôn đã phủ quanh những thân cây. Cuối cùn các hobbit nhìn thấy một vùng đất dốc đang lờ mờ dâng lên phía trước họ: họ đã đi đến chân núi, và đi đến phần chân xanh thẳm của ngọn Methedras. Dòng suối Entwash non trẻ chảy dọc xuống bên sườn đồi, nhảy vọt qua khỏi những con suối của nó ở cao phía trên, chảy ầm ì từ bậc thang này đến bậc thang kia để đón họ. Ở phía phải của dòng sông là một vách đá dài, phủ đầy cỏ, bây giờ đã xám đi trong ánh chạng vạng. Ở đấy không có cây cối mọc và nó mở rộng ra trong bầu trời; những ngôi sao đang sáng lấp lánh trong những cái hồ nằm giữa những bờ mây.
Cây Râu leo lên vách đá, bước chân chẳng hề chùng đi. Thình lình các hobbit thấy một khoảng rộng mở ra phía trước họ. Hai cái cây lớn đang đứng đấy, mỗi cây một bên, nhìn giống như một cái cổng sống; nhưng chẳng có cánh cổng nào ngoài những cành cây chằng chịt của chúng. Khi người Ent già tiến tới, những cái cây nâng cành lên, và tất cả của chúng đều run lên xào xạc. Chúng là những cây luôn luôn xanh tưới, lá của chúng sẫm và trơn láng, và sáng lên trong ánh hoàng hôn. Phía sau chúng là một khoảng không bằng phẳng trải rộgn, như thể nền nhà của một căn phòng vĩ đại đang được cắt ra từ một bên của ngọn đồi. Ở phía bên kia là những bức tường dốc lên, cho đến khi chúng đạt đến độ cao hơn năm mươi foot, và dọc theo mỗi bức tường là một hàng cây mọc, chúng cũng cao dần lên khi mọc vào trong. Ở cuối phía xa của bức tường đá là một khoảng dốc đứng, nhưng ở chân nó là một vùng trống ăn vào một cái vịnh đen có trần vòm: đó là mái trần duy nhất của căn phòng, ngoại trừ vài cành cây, bóng tối phủ tràn ở phía trong trên tất cả nền đất, chỉ để lại một khoảng trống rộng mở ra ở giữa. Một vùng sáng nhỏ thoáng ra từ những con suối ở trên, và dòng nước chính tách ra, lanh canh đổ ập xuống bề mặt dốc của bức tường, tung ra những giọt nước bạc, nhìn giống như một bức màn tuyệt đẹp nằm phía trước cái vịnh vòm. Nước lại dồn vào trong một cái bể đá nằm trong nền đất nằm giữa các hàng cây, và từ đó nó tràn ra và đổ xuống bên cạnh một lối mở, chạy ra và nhập vào dòng Entwash trong chuyến hành trình xuyên rừng của nó.
"Hừm! Đã đến rồi!" Cây Râu nói, phá vỡ sự im lặng kéo dài của mình. "Ta đã mang các anh đi khoảng bảy mươi ngàn sải chân của người ent, nhưng ta không biết là ở chỗ các anh ước lượng khoảng cách đó là bao xa. Dù sao thì chúng ta cũng đã đến gần chân của Ngọn Núi Cuối Cùng. Một phần của tên vùng này có thể là Wellinghall, nếu như biến sang ngôn ngữ của các anh. Ta thích cái tên ấy. Chúng ta sẽ ở lại đây đêm nay." Ông đặt họ xuống bãi cảo nằm giữa các lối cây, và họ đi theo ông về phía cái cổng vòm vĩ đại. Bây giờ các hobbit để ý thấy là khi ông đi thì đầu gối ông hầu như không hề cong đi, mà chân ông cứ sải đến một khoảng thật xa. Đầu tiên ông đặt những ngón chân to tướng của mình (chúng thật sự rất to, và rất rộng) lên mặt đất, trước khi hạ phần khác của chân mình xuống.
Cây Râu đứng một lúc dưới dòng suối đang chảy xuống, và thở một hơi dài; rồi ông phá lên cười, và đi vào trong. Ở đấy có một cái bàn đá lớn, nhưng không có ghế. Ở cuối cái vịnh rất tối. Cây Râu nhấc lên hai cái chậu to tướng và dựng chúng lên bàn. Chúng có như đầy những nước; nhưng ông đưa tay mình lên phía trên chúng, và ngay lập tức chúng bắt đầu phát sáng, một cái phát ra ánh vàng và cái kia phát ra ánh sáng màu xanh; và hỗn hợp của hai thứ ánh sáng ấy toả khắp vịng; nhưng thể ánh mặt trời mùa hè đang toả sáng qua gốc lá non. Nhìn ngược lại, các hobbit thấy cây cối chung quanh cũng đang bắt đầu phát sáng, đầu tiên ánh sáng còn mờ nhạt, nhưng rồi nhanh chóng trở nên mạnh mẽ, cho đến khi từng chiếc lá đều được viền phủ bởi ánh sáng: một số có màu lục, một số màu vàng, một số thì đỏ như đồng; trong khi thân cây thì giống như những cây cột được làm từ những tảng đá dạ quang.
"Được rồi, được rồi, bây giờ thì chúng ta có thể nói lại được rồi," Cây Râu nói. " Ta nghĩ là các anh đang khát. Có thể các anh cũng mệt nữa. Uống cái này đi!" Ông đi ngược về phía vịnh, và rồi họ thấy nhiều cái bình cao bằng đá đã đứng sẵn đấy, với những cái nắp nặng. Ông gỡ một cái nắp, nhúng một cái môi tướng vào trong, và múc đầy ba cái bát với chúng, một cái bát rất lớn, và hai cái nhỏ hơn.
"Đây là một căn nhà của người ent," ông nói, "và ở đây không có ghế, ta sợ vậy. Nhưng các anh có thể ngồi lên bàn." Ông nhặt các hobbit lên và đặt họ trên những phiến đá dài, cao cách mặt đất sáu foot, và họ ngồi đó đong đưa chân, uống từng ngụm nước.
Chất nước họ uống giống như nước thường, thật sự nó có vị rất giống với thứ nước mà họ uống từ dòng Entwash gần đó, nằm ở đường biên của rừng, thế nhưng vẫn có những hương hoặc vị mà họ không thể mô tả: nó chỉ thoảng qua, nhưng khiến họ nhớ lại mùi vị mà những cơn gió lạnh ban đêm mang về từ những cánh rừng xa. Ảnh hưởng của chất uống bắt đầu lan xuống ngón chân, và thật sự xuyên suốt mạnh mẽ khắp các chi, mang đến sự phục hồi và sinh lực khi nó chạy ngực lên, đến tận đỉnh tóc. Thật sự các hobbit cảm thấy tóc trên đầu họ dựng đứng cả lên, vung vẩy, cuộn lại và lại mọc lên. Còn về phần Cây Râu, đầu tiên ông rửa sơ chân mình tại cái chậu đằng sau cổng vòng rồi ông uống nước trong cái bát của mình bằng một ngụm, một ngụm dài, chậm. Các hobbit nghĩ là ông sẽ chẳng hề ngừng lại.
Cuối cùng ông đặt cái bát xuống trở lại. "A - a," ông thở ra. "Hừm, hoom, bây giờ thì chúng ta có thể nói chuyện dễ dàng hơn. Các anh có thể ngồi trên nền nhà, và ta sẽ nằm xuống; điều đó sẽ ngăn chặn không cho thức uống này dâng lên đến đầu ta và làm ta ngủ đi."
Ở phía bên phải của cái vịnh có một cái giường khổng lồ chân thấp; không cao hơn vài foot; phủ bởi cỏ khô và dương xỉ. Cây Râu chậm chạp hạ mình xuống đấy (giữa người ông chỉ cong lại rất khẽ), cho đến khi cả người ông nằm xuống, tay đặt sau đầu, nhìn lên trần nhà đang lấp lánh ánh sáng, nhìn như một trò nô đùa của những chiếc lá trong ánh mặt trời. Merry và Pippin ngồi cạnh ông trên những chiếc gối cỏ.
"Nào hãy kể với ta câu chuyện của các anh, và đừng có nhanh quá!" Cây Râu nói.
Các hobbit bắt đầu kể cho ông nghe câu chuyện về những chuyến phiêu lưu của họ kể từ khi họ rời khỏi Hobbiton. Họ không kể theo một thứ tự rõ ràng, vì họ luôn ngắt lời nhau, và Cây Râu thường dừng lời người nói lại, quay trở lại những điểm đã nói lúc trước, hoặc nhảy ngay đến những câu hỏi về những sự kiện sau đó. Họ không nói gì về Chiếc Nhẫn, và không kể cho ông nghe vì sao mà họ khởi hành hoặc là họ sẽ đi đâu; và ông không hỏi gì về những nguyên nhân đó cả.
Ông vô cùng thích thú với tất cả mọi thứ: về những Kỵ Sĩ Đen, về Elrold, và Rivendel, hoặc về Khu Rừng Già, và Tom Bombadil, và về Hầm Mỏ ở Moria, và ở Lothlurien và Galadriel. Ông cứ yêu cầu họ tả lại về Quận và làng quê của nó. Ông nói một điều rất lạ về chuyện này. "Các anh có thấy bất kỳ, hừm, bất kỳ người Ent nào quanh đó không?" ông hỏi. "À, không phải người Ent, đáng lý ta phải nói là Ent Vợ."
"Ent Vợ?" Pippin nói. "Họ có trông giống ông không?"
"Có, hừm, à không: bây giờ thì ta không thật sự biết rõ." Cây Râu trầm ngâm nói. "Nhưng họ giống như làng của các anh, cho nên ta mới tự hỏi."
Tuy nhiên Cây Râu đặc biệt rất quan tâm đến những nhứ liên quan đến Gandalf; và quan tâm nhất đến những việc Saruman đang làm. Các hobbit rất tiếc là họ biết quá ít về những chuyện này: chỉ là một bản báo cáo do Sam thuật lại về những gì Gandalf đã nói ở Hội Đồng. Nhưng họ đã rõ là Ugluk và toán lính của hắn đến từ Isengard, và chúng nói về Saruman như là chủ của chúng.
"Hừm, hoom!" Cây Râu nói, khi cuối cùng câu chuyện của họ đến đoạn về trận chiến giữa bọn Orc và các Kỵ Sĩ Rohan. "Được, được! Đó là một loạt các tin mới và không có lỗi lầm nào cả. Các anh không phải đã nói hết với ta, thật là thế, theo câu chuyện dài này. Nhưng ta không hề nghi ngờ rằng các anh đang làm những gì mà Gandalf muốn làm. Có một cái gì đó rất lớn đang tiến triển, đó là điều ta có thể thấy, và đó có thể là cái mà ta sẽ biết được đúng lúc, hoặc không đúng lúc. Bởi cành và rễ, nhưng đây là một câu chuyện rất lạ: một giống người nhỏ mọc lên không có trong những danh sách cũ, và việc Chín Kỵ Sĩ đã quên lãng xuất hiện trở lại để săn đuổi họ, và rồi Gandalf mang họ đi vào một cuộc hành trình vĩ đại, và Galadriel chứa chấp họ ở Caras Galadhon, và bọn Orc săn đuổi suốt những dặm đường ở Vùng Đất Hoang Dã: thật sự thì có vẻ như họ đang bị kẹt trong một cơn bão lớn. Ta hy vọng là họ có thể thoát được nó!"
"Còn về bản thân ông thì sao?" Merry hỏi.
"Hoom, hừm, ta không có rắc rối với gì những Cuộc Chiến Tranh Vĩ Đại," Cây Râu nói; "phần lớn chúng liên quan đến người Elf và Con Người. Đó là công việc của những Phù Thuỷ: Phù Thuỷ luôn có chuyện về tương lai. Ta không thích lo lắng về tương lai. Ta không ở bên phe của ai, bởi vì không có ai ở bên phe ta cả, nếu như các anh hiểu ta: không ai quan tâm đến những cánh rừng như ta lo về chúng, thậm chí là những người Elf trong những ngày nay. Ta vẫn thích người Elf hơn những người khác: chính những người Elf đã chữa chúng ta khỏi sự câm lặng rất lâu trước đây, và đó là một món quà vĩ đại không thể nào quên lãng được, cho dùng con đường của chúng ta đã rẽ theo những hướng khác nhau kể từ đó. Và tất nhiên là có một số kẻ mà ta không về phe họ; ta cùng chống lại họ: nhưng kẻ này - burbrum (ông lại phát ra một tiếng ậm ừ giận dữ thật sâu) - bọn Orc này, và những chủ nhân của chúng."
"Ta đã rất giận dữ khi bóng tối phủ lên Mirkwood, nhưng khi nó được dỡ khỏi Mordor, ta không gặp rắc rối gì suốt một thời gian: Mordor ở cách xa đây. Nhưng có vẻ như gió đang thổi từ phía Đông, và việc tàn lụi của những cánh rừng có thể đã gần kề. Một Ent già không thể làm được tích sự gì để chống lại cơn bão này: ông ta phải tránh khỏi nói hoặc là sẽ bị thổi gãy.
"Nhưng bây giờ là Saruman! Saruman là một kẻ láng giềng: ta không thể bỏ qua hắn ta. Ta phải làm cái gì đó. Ta cho là thế. Gần đây ta vẫn thường tự hỏi là sẽ nên làm gì về Saruman."
"Saruman là ai?" Pippin hỏi. "Ông có biết gì về lịch sử của hắn không?" "Saruman là một Phù Thủy." Cây Râu nói. "Ta không thể nói gì hơn thế. Ta không biết về lịch sử của các Phù Thủy. Họ xuất hiện lần đầu sau khi Những Con Thuyền Vĩ Đại vượt qua Biển; nhưng ta không thể nói được là có phải họ đến với Những Con Thuyền không. Saruman có vẻ là một kẻ vĩ đại trong số họ. Ta tin thế. Hắn không đi lang thang và quan tâm về những công việc của Con Người và người Elf, trước đây rất lâu - các anh có thể cho rằng ở cách đây rất lâu: và hắn định cư ở lại Angrenost, hoặc là Isengard như cách gọi của những Con Người ở Rohan. Hắn khởi đầu rất lặng lẽ, nhưng danh tiếng của hắn bắt đầu lớn dần. Hắn được chọn để lãnh đạo Hội Đồng Trắng, họ nói thế; nhưng điều đó không dẫn đến một kết cục thật tốt đẹp. Bây giờ thì ta không biết là thậm chí Saruman đã trở thành ma quỷ hay chưa. Nhưng dù sao thì hắn không cũng chưa từng gây rắc rối cho những láng giềng của hắn. Ta đã từng nói chuyện với hắn. Có một thời hắn thường đi lại trong những cánh rừng của ta. Vào những ngày đó hắn rất lịch sự, luôn luôn xin sự cho phép của ta (ít nhất là khi hắn gặp ta); và luôn luôn hăm hở muốn nghe. Ta đã nói với hắn nhiều điều mà hắn sẽ không bao giờ tự mình tìm được; nhưng hắn không bao giờ đáp trả lại ta một cách tử tế cả. Ta không thể nhớ được là hắn đã từng nói với ta một cái gì đó. Và hắn càng lúc càng như thế; khuôn mặt hắn, như ta nhớ - ta chưa từng thấy nó suốt nhiều ngày rồi - trở nên giống như những cái cửa sổ trên một bức tường đá: những cái cửa sổ có then cài bên trong.
"Ta nghĩ là bây giờ ta đã hiểu cái mà hắn muốn đạt tới. Hắn đang mưu tính trở thành một Quyền Lực. Hắn có tâm trí của đường rày và bánh xe; và hắn không quan tâm đến những sinh vật đang lớn lên, trừ trường hợp chúng có lợi cho hắn ngay lúc ấy. Và bây giờ thì đã rõ rằng hắn là một tên phản bội đen tối. Hắn đã bắt tay với những tên xấu xa, với bọn Orc. Brừm, hoom! Tệ hơn thế nữa, hắn đang làm cái gì đó cho bọn chúng; một cái gì đó rất nguy hiểm. Vì những tên Isegarder này rất giống Con Người xấu xa. Có một dấu hiệu của những sinh vật ma quái đã đến từ Bóng Tối Vĩ Đại cho thấy rằng chúng không thể chấp nhận được Mặt Trời; nhưng bọn Orc của Saruman có thể chịu đựng được nó, thậm chí khi cả khi chúng ghét nó. Ta tự hỏi hắn đã làm gì? Phải chăng chúng là những Con Người mà hắn đã hủy hoại, hay là hắn đã pha trộn giữa hai nòi giống Orc và Con Người? Thật là một tên ma quái đen tối!"
Cây Râu lầm bầm một lúc, như thể ông đang phát âm ngầm một câu chửi sâu kín bằng tiếng Ent. "Trước đây ta đã bắt đầu tự hỏi làm sao mà bọn Orc dám băng qua khu rừng của ta một cách tự do đến thế," ông nói tiếp. "Chỉ đến gần đây ta mới đoán là do Saruman, và đã từ lâu trước đây hắn đã dò xét tất cả các con đường, và đã khám phá các bí mật của ta. Hắn và người của hắn đang tạo ra sự tàn phá. Chúng đang ngã xuống những cây gỗ tốt ở dưới vùng biên. Chúng hạ xuống một số cây và để cho nó rửa nát đi - một trò ưa thích của bọn Orc; nhưng phần lớn đều được đẽo ra và chở đi để đốt lửa chọn bọn Orc. Luôn luôn có khói bốc lên từ Isengard trong những ngày này.
"Tên khốn khiếp, hỡi gốc và cành! Đã có nhiều cây là những sinh vật bạn bè của ta mà ta đã đã quen biết từ thời chúng mới ra hoa đậu quả; bây giờ thì nhiều tiếng động của chúng đã vĩnh viễn mất đi. Và bây giờ chỉ còn trơ trụi những gốc cây và bụi gai ở những nơi đã từng là những khu rừng nhỏ luôn rì rào. Ta đã thờ ơ. Ta đã để mọi thứ tuột qua. Điều này phải ngừng lại!"
Cây Râu tự nâng mình lên khỏi giường bằng một cái giật mạnh, đứng dậy, và nện tay lên bàn. Những cái chậu ánh sáng rung lên và vọt lên hai đốm lửa. Có những đốm sáng nhìn như hai ngọn lửa xanh trong mắt ông, và rây của ông duỗi cứng ra như một cây chổi sề.
"Ta sẽ chấm dứt việc này!" ông gầm vang. "Và các anh sẽ đi với ta. Các anh có thể giúp ta. Qua đó các anh cũng sẽ giúp đỡ các bạn của mình; vì nếu Saruman không bị ngăn trở thì Rohan và Gondor sẽ có kẻ thù từ phía sau cũng như phía trước. Con đường của chúng ta đã nhập lại - đến Isengard!"
"Chúng tôi sẽ đi với ông," Merry nói. "Chúng tôi sẽ làm tất cả những gì có thể."
"Phải!" Pippin nói. "Tôi thích thấy Bàn Tay Trắng bị lật đổ. Tôi thích ở đấy, chậm chí nếu tôi không hữu dụng gì nhiều: tôi sẽ không bao giờ tha thứ cho Ugluk và chuyến hành trình ngang Rohan."
"Tốt! Tốt!" Cây Râu nói. "Nhưng ta vừa nói khá vội. Chúng ta không cần phải vội. Ta đã trở nên quá nóng nảy. Ta phải tự trầm tĩnh và suy nghĩ; vì việc thét lên ngừng lại dễ hơn làm nhiều."
Ông sải bước đến bên cái cổng vòm và đứng một lúc dưới làn suối đang đổ xuống. Rồi ông phá lên cười và lắc đầu, và tại những nơi những giọt nước của dòng xuống đổ xuống lấp lánh từ ông sáng lên màu đỏ và xanh. Ông đi lùi trở lại và hạ mình nằm lại xuống giường và lại im lặng.
Sau một lúc các hobbit lại nghe thấy ông lại thì thầm trở lại. Có vẻ như ông đang đếm trên những ngón tay của mình. "Fangorn, Finglas, Fladif, ậy, ậy," ông thở dài. "Rắc rối là bọn ta còn ít quá," ông quay trở lại các hobbit, "Chỉ còn lại ba trong số những người Ent đầu tiên đi vào trong rừng trước Bóng Tối: chỉ còn ta, Fangorn, và Finglas và Fladrif - nếu thích gọi họ bằng những cái tên Elf, thì các anh có thể gọi họ là Nắm Lá và Vỏ Da. Và trong số ba chúng ta thì Nắm Lá và Vỏ Da không hữu dụng gì nhiều trong việc này. Nắm Lá đã trở nên ngủ mê, gần như đã trở thành một dạng cây, các anh có thể nói thế: hắn đã bắt đầu thích thú với việc tự đứng đờ ra đó nửa mơ ngủ qua suốt mùa hè với đám cỏ dày mọc quanh đồng cỏ quanh gối hắn. Tóc hắn đã phủ đầy lá. Hắn thường bừng tỉnh lại vào mùa đông; nhưng gần đây thì hắn đã trở nên uể oải thậm chí là trong việc đi xa. Vỏ Da sống ở vách núi phía tây của Isengard. Đó là nơi tệ hại nhất. Hắn bị thương bởi bọn Orc, và nhiều người của hắn và trong bộ lạc cây của hắn đã bị giết và phá huỷ. Hắn đã đi lên vùng cao, giữa những loài chim chóc mà hắn vô cùng yêu thích, và hắn sẽ không trở xuống nữa. Mặc dù vậy, ta vẫn dám nói là ta có thể kết đồng hành tốt với những người còn trẻ của chúng ta - nếu như ta làm cho họ hiểu được sự cần thiết: nếu như ta có thể đánh thức họ dậy: chúng ta không phải là những kẻ vội vã. Tiếc là chúng ta ít quá!"
"Vì sao lại ít thế khi các ông đã sống ở vùng này lâu thế?" Pippin nói. "Đã có nhiều người chết lắm à?"
"Ồ, không!" Cây Râu nói. "Không có ai chết từ trong cả, như anh có thể nói. Một số đã ngã xuống trong những tình huống rủi ro trong những năm tháng dài, tất nhiên; và một số đã trở thành dạng cây. Nhưng chúng ta không bao giờ có nhiều cả và chúng ta không gia tăng số lượng. Không có sự phát triển của Ent - không có trẻ nhỏ - anh sẽ thấy, không có sau bao năm tháng lâu dài khủng khiếp. Anh thấy đấy, chúng ta đã mất những Ent Vợ."
"Buồn quá!" Pippin nói. "Chẳng lẽ tất cả họ đều đã chết rồi sao?"
"Họ không chết!" Cây Râu nói. "Ta không bao giờ nói chết cả. Chúng ta mất họ, ta nói thế. Chúng ta mất họ và chẳng thể nào tìm lại được họ cả." Ông thở dài. "Ta nghĩ rằng phần lớn mọi người đều biết điều này. Có những bài hát về việc sự tìm kiếm của người Ent đối với người Ent Vợ đã được hát bởi người Elf, Con Người suốt từ Mirkwood đến Gondor. Chúng không thể bị quên lãng được."
"Ờ, tôi sợ là những bài hát đã không đến được phía tây qua Rặng Núi để đến Quận," Merry nói. "Ông có thể nói với chúng tôi nhiều hơn, hoặc hát cho chúng tôi nghe một trong những bài hát ấy không?"
"Phải, thật sự ta sẽ làm thế," Cây Râu nói, có vẻ như khá hài lòng với yêu cầu này. "Nhưng ta không thể nói nó một cách đúng đắn được, chỉ ở dạng ngắn thôi; và rồi chúng ta phải kết thúc cuộc nói chuyện của chúng ta: ngày mai chúng ta có những hội đồng để kêu gọi, có việc để làm, và có thể là một cuộc hành trình để bắt đầu."
"Điều này có vẻ là một câu chuyện lạ và buồn," ông tiếp tục nói sau một lúc ngừng lại. "Khi thế giới này còn con trẻ, thì những khu rừng còn rộng lớn và hoang dại, những người Ent và Ent Vợ - và khi ấy còn là Ent Thiếu Nữ: a, hỡi Fimbrethil đáng yêu của Wandlimb chân nhẹ, trong những ngày tuổi trẻ của chúng ta- họ đi cùng nhau và dựng nhà cùng nhau. Nhưng trái tim của chúng ta không tiếp tục lớn dần theo cách ấy: những tình yêu của người Ent dành cho những gì họ gặp trên thế giới, và suy nghĩ của Ent Vợ thì lại dành cho những thứ khác, vì người Ent thì yêu thích những cái cây vĩ đại; những cánh rừng hoang dại, và những bờ dốc của những ngọn đồi cao; và họ uống những dòng suối núi, và chỉ ăn trái cây và cây cối để rơi xuống trên đường đi của họ; và họ biết người Elf và nói chuyện với Cây Cối. Nhưng tâm trí của người Ent Vợ lại dành cho những cây nhỏ hơn, dành cho những đồng cỏ trong ánh mặt trời đằng sau chân những ngọn rừng; và họ thấy quả mận gai trong bụi cây, và những quả táo và dâu dại chín rực trong mùa xuân, và những lớp thảo mộc xanh rực trong những vùng đất nước ở mùa hè, và gieo cỏ xuống những cánh đồng trong mùa thu. Họ không muốn nói chuyện với những thứ này; nhưng họ muốn chúng nghe và tuân theo những gì được nói với chúng. Những người Ent Vợ ra lệnh cho chúng mọc theo ý họ, và mang những lá và trái cây mà họ thích; vì những người Ent Vợ muốn ra lệnh, và sự sung túc, và hoà bình (qua đó họ muốn nói rằng mọi thứ nên ở yên tại nơi họ đã đặt chúng xuống). Thế rồi những người Ent Vợ dựng lên những khu vườn để sống trong đấy. Nhưng người Ent chúng tôi lại tiếp tục lang thang, và chúng tôi chỉ thỉnh thoảng mới đến những khu rừng ấy. Rồi khi Bóng Tối đến từ phía Bắc, những người Ent Vợ băng qua Dòng Sông Vĩ Đại, và dựng lên những khu rừng mới, trồng trọt những cánh đồng mới, và chúng tôi càng ít gặp họ hơn. Sau khi Bóng Tối bị lật đổ thì vùng đất của người Ent Vợ rất sung túc, và những cánh đồng của họ trĩu hạt. Nhiều con người đã học kỹ thuật của người Ent Vợ và rất kính trọng họ; nhưng chúng tôi chỉ là một truyền thuyết đối với họ, một bí mật nằm trong trái tim của rừng. Nhưng chúng tôi vẫn còn đây, trong khi những khu vườn của người Ent Vợ đã hoang phế: giờ đây Con Người gọi chúng là những Lãnh Địa Nâu.
"Ta nhớ rằng trước đây rất lâu - trong thời gian chiến tranh giữa Sauron và Con Người ở Biển - ta đã muốn đến gặp lại Fimbrethil lần nữa. Nàng vẫn còn rất đẹp trong mắt ta, khi lần cuối ta gặp nàng, cho dù không còn giống nhiều với người Ent Thiếu Nữ ngày xưa nữa. Vì những người Ent Vợ đã quằn và nâu đi trong lao động; tóc họ khô đi trong ánh mặt trời thành màu của quả chín và má họ giống như táo đỏ. Nhưng đôi mắt của họ vẫn là đôi mắt của giống người chúng tôi. Chúng tôi băng qua Anduin và đi xuống vùng đất của họ: nhưng chúng tôi chỉ thấy một hoang mạc: tất cả đều đã bị đốt và nhổ rễ, vì chiến tranh đã tràn qua nó. Nhưng những người Ent Vợ không còn ở đấy. Chúng tôi đã gọi rất lâu, và chúng tôi đã tìm kiếm rất lâu; và chúng tôi đã hỏi thăm tất cả mọi người mà chúng tôi gặp về con đường mà người Ent Vợ đã đi. Một số người nói rằng họ chưa hề trông thấy những người Ent Vợ; một số khác nói rằng họ đã thấy những người ấy đi về phía tây, một số khác lại bảo là đông, còn những người khác nói là nam. Nhưng chúng tôi không thể tìm thấy họ ở bất kỳ nơi nào mà chúng tôi đến. Nỗi đau buồn của chúng tôi rất ghê gớm. Nhưng tiếng gọi của rừng rậm hoang dã đã cất lên, và chúng tôi trở về với nó. Chúng tôi đã từng đi đó đây rất nhiều năm để tìm những người Ent Vợ, và đi rất xa và rộng để cất tiếng gọi những cái tên đẹp đẽ của họ. Nhưng rồi thời gian trôi đi và những chuyến đi của chúng tôi càng thưa hơn và chúng tôi càng ít đi xa hơn. Và đến giờ thì những người Ent Vợ chỉ còn trong ký ức của chúng tôi, còn những bộ râu của chúng tôi đã dài và bạc rồi. Những người Elf đã nghĩ ra nhiều bài hát về việc tìm kiếm của những người Ent, và một số những bài hát đã được truyền lại qua ngôn ngữ của Con Người. Nhưng chúng tôi không nghĩ ra những bài hát nào về việc này, chúng tôi bằng lòng với việc hát những cái tên đẹp đẽ của họ khi chúng tôi nghĩ về người Ent Vợ. Chúng tôi tin rằng chúng tôi vẫn còn có thể gặp lại nhau khi thời điểm đến, và có thể chúng tôi sẽ tìm thấy ở đâu đó một vùng đất mà chúng tôi có thể cùng sống với nhau và cả hai sẽ đều vui vẻ. Nhưng có một điềm báo trước rằng điều đó chỉ sẽ xảy ra khi cả hai chúng tôi đều mất những gì chúng tôi đang có. Và rất có thể rằng thời điểm đó đã rất gần rồi. Vì nếu Sauron đã phá huỷ những khu vườn ấy vào ngày xưa, thì Kẻ Thù có vẻ như đã làm khô kiệt tất cả các cánh rừng.
"Có một bài hát của người Elf nói về chuyện này, hoặc ít nhất tôi cũng hiểu vậy. Nó đã được hát dọc khắp Dòng Sông Vĩ Đại. Nó chưa bao giờ là một bài hát của người Ent, các anh hãy chú ý: nếu làmột bài hát bằng tiếng Ent thì nó sẽ rất dài! Nhưng chúng tôi nghe nó từ trong tim, và thỉnh thoảng lại ê a nó. Theo ngôn ngữ của các anh thì nó sẽ như thế này:
Ent:
Khi Xuân đến chồi non nảy lộc
Nhựa chảy tràn trong những cành cây
Bước sải dài với tiếng thở đâu đây
Luồng không khí chảy tràn trên núi đợi
Hãy về với anh, về với anh em hỡi
Để nói rằng nơi đây đẹp biết bao
Ent Vơ:
Khi Xuân đến cánh đồng lúa lao xao
Hạt ngũ cốc trĩu nặng trên trảng cỏ
Vườn ăn quả sáng bừng lên rực rỡ
Như mặt trời rọi tuyết trắng long lanh
Mưa rơi xuống để Trái Đất tươi xanh
Hương phảng phất thơm tràn luồng không khí
Em sẽ ở lại đây, em sẽ không đến đấy
Vì vùng đất nơi em đẹp xiết bao
Ent:
Khi Mùa Hè đến với thế giới này
Giữa trời trưa rực rỡ ánh vàng
Mơn man trên những chiếc lá ngủ ngoan
Trong giấc mơ của những thân cây nẩy lộc
Rừng xanh trong một màu của thảo mộc,
Gió thổi băng từ tận phía Tây
Hãy trở về đây, em hãy trở về đây,
Nói rằng nơi anh ở là đẹp nhất
Ent Vợ:
Mùa Hè đang rọi ấm đến biết cao cây trái
Sưởi bừng lên những bụi dâu nâu;
Mật chảy tràn, táo chín mọng trên cao,
Cho dù gió vẫn thổi tận phía Tây
Em vẫn sẽ ở lại, em vẫn ở lại đây
Mặt Trời chiếu vùng quê em đẹp nhất
Ent:
Rồi khi mùa đông đến, gió thổi lạnh khắp đồi
Rừng rùng mình và rừng sẽ diệt vong
Khi cây ngã gục trong giá lạnh đêm đông
Chẳng trăng sao và trời không ánh nắng
Gió thổi từ phía Đông sầu đắng
Và mưa rơi nặng hạt hơn bao giờ
Anh vẫn gọi em, và vẫn mãi mong chờ
Và rồi anh sẽ lại đến bên em
Ent Vợ:
Khi Đông đến, những bài hát lặng câm;
Bóng tối bao trùm một màn đêm mênh mang
Những cành cây cằn cỗi gãy ngang
Ánh sáng và miệt mài đã trôi qua
Em sẽ ngóng trông anh, và đợi bóng anh xa
Cho đến khi chúng ta gặp lại
Chúng ta sẽ cùng cất bước đoạn đường dài
Dưới màn mưa trắng trời ngập đất
Cả hai:
Bên nhau suốt chặng đường dài
Đăng trình thăm thẳm phía Tây xa vời
Chúng ta sẽ thấy một nơi
Để tim cùng đập trọn đời bên nhau
Cây Râu kết thúc bài hát. "Nó là thế đấy," ông nói. Ta dám nói là nó đủ đẹp. Nhưng người Ent có thể nói nhiều hơn về mình nữa, nếu họ có đủ thời gian! Nhưng bây giờ thì ta phải đứng dậy và ngủ một chút. Các anh sẽ đứng chứ?"
"Chúng tôi thường nằm để ngủ," Merry nói. "Chúng tôi sẽ ổn thôi."
"Nằm để ngủ!" Cây Râu nói. "Vì sao mà các anh luôn làm vậy chứ! Hừm, hoom: ta quên mất, những bài hát đã khiến tâm trí của chúng ta trở về với những thời xa xưa; gần như nghĩ rằng ta đang nói chuyện với những người Ent trẻ. Được rồi, các anh có thể ngủ trên giường. Ta sẽ ra đứng trong màn nước. Chào!"
Merry và Pippin leo lên giường và cuộn mình trên cỏ mềm và dương xỉ. Nó còn tươi, có mùi thơm và ấm. Ánh sáng đã tắt đi, và luồng sáng từ những cái cây đã tàn đi; nhưng họ vẫn có thể bên ngoài cổng vòng hình bóng Cây Râu già đang đứng, bất động, tay giơ lên quá đầu. Những ngôi sao sáng chiếu trên bầu trời, và chiếu sáng tren con nước đổ khi nó tràn xuống những ngón tay và đầu ông, và rồi nhỏ xuống từng giọt từng giọt, hàng trăm những giọt bạc nhỏ xuống chân ông. Các hobbit ngủ thiếp đi khi lắng nghe tiếng nước tí tách.
Họ thức dậy và thấy ánh mặt trời lạnh lẽo đang chiếu xuống trong cái sân lớn, và chiếu trên nền vịnh. Những đám mây vụn lượn phía trên họ, trôi đờ đẫn theo ngọn gió đông. Họ chẳng thấy Cây Râu đâu; nhưng trong khi Merry và Pippin đang tắm trong cái chậu bên cổng vòm, thì họ nghe thấy ông ậm ừ và hát, khi ông đi lên từ lối đi giữa các cành cây.
"Hoo, ho! Xin chào, Merry và Pippin!" ông kêu lên, khi ông thấy họ. "Các anh ngủ lâu lắm. Ta đã đi hàng trăm sải vào hôm nay rồi. Bây giờ thì chúng ta sẽ uống và đi đến Hội Nghị Ent."
Ông rót cho họ hai cốc nước đầy từ cái bình đá; nhưng là một cái bình khác. Vị của nó không giống với vị nước vào đêm trước: nó có mùi đất và nhiều vị hơn, có nhiều năng lượng và giống với một loại thức ăn, có thể nói vậy. Trong khi các hobbit uống, ngồi ở thành giường, và nhấm nháp những mẩu bánh elf nhỏ (họ làm thế vì cảm thấy cần phải ăn cho bữa sáng hơn là vì cảm thấy đói), thì Cây Râu đứng, ậm ừ bằng tiếng Ent hoặc bằng tiếng Elf hoặc bằng một ngôn ngữ lạ, và nhìn lên bầu trời.
"Hội Nghị Ent ở đâu vậy ông?" Pippin lấy can đảm hỏi.
"Hoo, ê? Hội Nghị Ent?" Cây Râu nói, quay lại. "Đó không phải là một địa điểm, đó là cuộc tập hợp của những người Ent - gần đây thì chuyện này không thường xảy ra. Nhưng ta đã cố để tập trung được một số kha khá người hứa sẽ đến. Chúng ta sẽ gặp nhau mở một nơi mà chúng ta thường gặp: Con Người gọi nó là Derndingle. Nó nằm ở phía nam nơi này. Chúng ta phải đến đấy trước giữa trưa."
Họ khởi hành ngay sau đó. Cây Râu mang các hobbit trên tay ông như người hôm trước. Tại lối vào sân ông rẽ sang phải, bước qua dòng suối, và sải bước về phía nam dọc theo chân của những vách đá lớn gập ghềnh nơi cây cối rất ít ỏi. Các hobbit thấy những bụi cây bulô và thanh lương trà ở trên đấy, và đằng sau chúng là một rừng thông tối đen mọc cao. Cây Râu sớm rẽ theo một đường khác khỏi những ngọn đồi và dấn sâu vào khu rừng sâu, nơi này cây cối trở nên lớn hơn, cao hơn và dày hơn bất kỳ nơi nào mà các hobbit đã từng thấy. Ở đấy họ lờ mờ cảm thấy cái cảm giác ngột ngạt mà họ đã để ý khi họ lần đầu mạo hiểm đi vào Fangorn, nhưng nó nhanh chóng trôi qua. Cây Râu không nói chuyện với họ. Ông ậm ừ thật sâu với chính mình và trầm ngâm nghĩ ngợi, nhưng Merry và Pippin không nghe được một từ đúng đắn nào: có vẻ như nó là những tiếng boom, boom, rumboom, boorar, boom, boom, dahrar boom boom, dahrar boom, và cứ thế tiếp tục với những giọng và giai điệu liên tục thay đổi. Thỉnh thoảng họ lại nghĩ rằng họ nghe thấy tiếng trả lời, một tiếng ậm ừ hoặc là một âm thanh xào xạc, có vẻ như thoảng đến từ phía mặt đất hoặc từ những cành cây phía trên họ, hoặc có thể là từ những thân cây; nhưng Cây Râu không dừng lại hoặc quay đầu sang phía nào.
Họ đi một lúc lâu - Pippin cố để đếm các "sải bước của người Ent" nhưng thất bại, anh đếm lạc khi được khoảng ba ngàn - khi Cây Râu bắt đầu chùng bước. Thình lình ông ngừng lại, hạ các hobbit xuống, và đưa những cánh tay cuộn của ông lên miệng để tạo thành một cái ống rỗng; rồi ông thổi hoặc gọi xuyên qua nó. Một tiếng hoom, hom lớn phát ra như một tiếng tù và thổi sâu trong rừng, và có vẻ như vọng lại từ những ngọn cây. Ở phía xa vẳng đến từ nhiều hướng là những tiếng hoom, hom, hoom tương tự, nhưng không phải một tiếng vang mà là một tiếng trả lời.
Cây Râu lúc này đang đặt Merry và Pippin trên vai của ông và lại sải bước đi tiếp, cứ chốc chốc ông lại phát ra một tiếng tù và gọi khác, và mỗi lúc tiếng trả lời càng rõ và gần hơn. Cứ như vậy cuối cùng họ đi đến một chỗ nhìn giống như một bức tường không thể xuyên thấy làm bằng những hành cây trường xuân tối tăm, những cái cây thuộc về một chủng loại mà trước đây các hobbit chưa bao giờ trông thấy: cành của chúng vươn ra từ rễ, và được bao phủ dày đặc bởi một lớp lá bóng loáng tối đen nhìn giống như những cây nhựa ruồi không có gai, và chúng mang đầy những bông hoa gai cứng mọc thẳng với những cái nhuỵ lớn phát sáng phủ màu olive.
Cây Râu rẽ sang bên trái và đi men theo cái hàng rào lớn vài sải đến gần một lối đi hẹp. Một con đường mòn băng qua nó và thình lình chìm sâu vào một bờ vách sâu. Các hobbit thấy họ đang chìm sâu vào một thung lũng lớn, tròn gần như một cái chén, rất rộng và sâu, có rìa nhấp nhô những hàng rào mãi xanh cao và tối đen. Nó gần như phẳng lì và phủ đầy cỏ bên trong, và không hề có cây cối gì ngoại trừ ba cái cây bulô bạc rất cao và đẹp đứng ở cuối đáy chén. Hai lối đi khác dẫn xuống thung lũng: một từ phía tây và một từ phía đông.
Có nhiều người Ent đã đến đấy. Nhiều người khác đang đi xuống từ con đường khác, và một số lúc này đang đi theo Cây Râu. Khi họ đi xuống gần các hobbit nhìn họ chằm chằm. Họ không ngờ là thấy một số lượng lớn các sinh vật giống Cây Râu như một hobbit giống những người khác (dưới con mắt của người lạ); và họ cũng rất ngạc nhiên khi thấy những điều như vậy. Những người Ent khác nhau như những cái cây khác nhau: một số khác nhau như một cái cây khác những cái cây khác cùng tên gọi nhưng khác về tuổi tác và lịch sử; và một số thì khác như một loại cây khác với những loại khác, giống như cây bulô khác với cây sồi; như sồi khác với linh sam. Có vài người Ent già hơn, râu ria và gân mấu nhìn rất tráng kiện nhưng có dáng vẻ của những cây cổ đại (cho dù không có ai nhìn cổ đại như Cây Râu); và họ đều là những người Ent cao lớn khoẻ mạnh; tay chân phẳng lì và những làn da mịn màng như cây cối trong những khu rừng vào thời thanh xuân; nhưng không có những người Ent trẻ, không có cây non. Họ đứng lại thành một toán khoảng hai tá người trên nền cỏ rộng của thung lũng, trong khi có nhiều người hơn vẫn còn đang đi.
Đầu tiên Merry và Pippin vô cùng sửng sốt trước những chủng loại khác nhau mà họ thấy: rất nhiều hình dạng, màu sắc, và những thân cây với những vòng ôm khác nhau; rồi chiều cao, và chiều dài của tay và chân; và số lượng những ngón chân và ngón tay (đủ các loại từ ba đến chín). Vài người có vẻ như có khá giống Cây Râu; và khiến cho họ nhớ về những loại sồi. Nhưng có những loại khác. Một số gợi nhớ đến những cây hạt dẻ: những người Ent da nâu với những cánh tay lớn với những bàn tay bẹt, những đôi chân ngắn và dày. Một số lại khiến họ nhớ về những cây tần bì: những người Ent cao thẳng màu xám với nhiều ngón tay và đôi chân dài; một số cây linh sam (những người Ent cao nhất), một số khác là những cây bulô, thanh lương trà và cây đoan. Nhưng khi tất cả những người Ent tập trung lại quanh Cây Râu, khẽ cúi đầu, lẩm bẩm những câu nói chậm chạp giàu nhạc điệu cua rmình, và rồi nhìn thật lâu và chăm chú vào những người lạ, thì các hobbit thấy là tất cả họ đều cùng thuộc một chủng loại, tất cả đều có chung một đôi mắt: không phải tất cả đều già cỗi và sâu thẳm như Cây Râu, nhưng đều có chung một dáng vẻ chậm chạp, chắc chắn, trầm ngầm, và đều có chung ánh lửa lục bập bùng.
Ngay khi tất cả đã tập hợp, đứng trong một vòng rộng quanh Cây Râu, thì một cuộc thảo luận đầy tò mò và không thể hiểu được bắt dầu. Những người Ent bắt đầu lầm bầm thật chậm chạp: đầu tiên là một người nhập vào và rồi đến người khác, cho đến khi tất cả họ đều cùng hát với nhau thành một giai điệu dài trầm bổng, lúc thì lớn hơn ở một bên vòng tròn, lúc thì tắt đi và rồi những tiếng ê a lớn lại vang lên ở phía kia. Cho dù Pippin không thể nghe và hiểu được bất kỳ từ nào - anh cho rằng đó là ngôn ngữ của người Ent - thì ban đầu anh vẫn cảm thấy rất dễ chịu khi nghe nó; nhưng rồi dần dần sự chú ý của anh bị xao nhãng. Sau một lúc lâu (và khi những câu hát không tỏ ra một dấu hiệu nào là sẽ yếu đi), thì anh thấy mình đang tự hỏi rằng khi mà ngôn ngữ Ent là một thứ tiếng "không vội vã" đến thế, thì họ sẽ nói câu Xin Chào dài bao lâu, và nếu như Cây Râu phải gọi tất cả, thì cần bao nhiêu ngày để hát hết tất cả tên của họ. "Tôi không biết là tiếng Ent có chữ có hay không không," anh nghĩ thầm. Anh ngáp.
Cây Râu ngay tức khắc đánh thức anh dậy. "Hừm, ha, hây, này Pippin của ta!" ông nói, và những người Ent khác ngừng lời hát lại. "Anh là một gã vội vã, ta không quên đâu; vào dù sao đi nữa thì cũng khá chán khi nghe những bài nói mà anh không hiểu gì cả. Bây giờ anh có thể xuống. Ta đã nói tên của các anh với với Hội Đồng Ent và họ đã thấy anh, và họ đồng ý rằng anh không phải là người Orc, và sẽ có thêm một dòng mới được thêm vào những danh sách cũ. Chúng ta vẫn chưa làm gì hơn, nhưng như thế là một công việc nhanh chóng với Hội Đồng Ent rồi. Anh và Merry có thể đi dạo trong thung lũng, nếu các anh thích. Có một cái giếng đầy nước ngọt, nếu các anh cần phục hồi, ở phía bờ bắc đằng kia. Vẫn còn vài lời cần nói trước khi Hội Đồng thật sự bắt đầu. Ta sẽ đến gặp các anh sau, và sẽ nói với các anh về những gì đã diễn ra."
Ông đặt các hobbit xuống. Trước khi họ bước đi, họ cúi thật thấp. Trò này khiến những người Ent rất kích động, qua giọng những lời thì thầm của họ, và lửa ánh lên trong ánh mắt của họ; nhưng họ nhanh chóng quay lại với công việc của mình. Merry và Pippin leo lên theo con đường dẫn xuống từ phía tây, và nhìn xuyên qua khoảng trống của hàng rào vĩ đại. Những vách đá dài phủ đầy cây đang dâng lên từ bờ của thung lũng, và đằng xa phía sau họ, phía trên những hàng cây linh sam là một đỉnh núi nhọn dâng cao, sắc bén và trắng xoá. Họ có thể thấy ở phía nam về bên trái mình một khu rừng đổ xuống trong một khoảng xám đằng xa. Cách xa đó là một khoảng xanh sáng hơn mà Merry đoán là một phần đồng bằng Rohan.
"Tôi tự hỏi là Isengard ở đâu nhỉ?" Pippin nói.
"Tôi không biết chúng ta đang ở đâu," Merry nói; "nhưng cái đỉnh này có thể là Methedras, và theo những gì tôi có thể nhớ thì vòng cung Isengard nằm trong một nhánh hoặc một ngã rẽ ở cuối rặng núi này. Có thể nó dẫn xuống sau cái đỉnh vĩ đại này. Ở đấy có vẻ như đang có khói hoặc sương mù, ở phía bên trái đỉnh núi, cậu có nghĩ vậy không?"
"Isengard nhìn ra sao nhỉ?" Pippin nói. "Tôi không biết là những người Ent có thể làm gì với nó." "Tôi cũng vậy," Merry nói. "Isengard nhìn giống một vòng đá hoặc đồi, tôi nghĩ thế, với một khoảng bằng phẳng bên trong, và có một hòn đảo hoặc cột đá ở giữa, được gọi là Orthanc. Saruman có một ngọn tháp trong đó. Có một cái cổng, có thể là nhiều hơn một, nằm trong bức tường đá vòng cung, và tôi tin rằng có một dòng suối chảy qua nó; nó chảy ra khỏi những rặng núi, và băng xuống giữa Đèo Rohan. Không có vẻ gì là một nơi mà những người Ent có thể xử lý được. Nhưng tôi có một cảm giác rất lạ về những người Ent này: tôi không nghĩ là họ không được an toàn hay sao đó, và họ có vẻ rất buồn cười. Họ có vẻ chậm chạp, kỳ quặv và kiên nhẫn, gần như là buồn bã; thế nhưng tôi tin là họ có thể thức tỉnh. Nếu điều đó xảy ra, tôi không muốn ở phía đối nghịch với họ chút nào."
"Phải!" Pippin nói. "Tôi biết cậu muốn nói gì. Đó có thể là tất cả những sự khác nhau giữa một con bò già ngồi nhai cỏ trầm lặng và một con bò đực đang húc; và điều đó có thể thình lình xảy đến. Tôi tự hỏi là không biết là Cây Râu có thức tỉnh được họ hay không. Tôi tin chắc là ông ta đang cố. Nhưng họ không thích thức tỉnh. Cây Râu đã tự thức tỉnh mình vào tối qua, và ông lại đang cố kìm nén nó."
Các hobbit quay lại. Những giọng nói của người Ent lại tiếp tục trầm bổng vang lên trong buổi họp của họ. Bây giờ thì mặt trời đã lên đủ cao để chiếu qua hàng rào cao: nó toả sáng trên đỉnh của những cây bulô và rọi lên cạnh bắc của thung lũng một luồng sáng vàng lạnh lẽo. Họ thấy ở đó một bồn nước lớn lấp lánh. Họ đi dọc theo miệng cái chén lớn dưới chân của hàng cây trường xuân - thật là dễ chịu khi cảm thấy những lớp cỏ mềm lại nằm dưới những ngón chân của họ, và không cần phải vội vã - và rồi họ leo xuống chỗ dòng nước dâng tràn. Họ uống một ngụm nước lạnh, trong và buối, và rồi ngôi xuống trên một tảng đá đầy rều, quan sát vệt mặt trời trên cỏ và bóng của những đám mây đang đang băng qua nền đất trong thung lũng. Tiếng rì rầm của những người Ent vẫn tiếp tục. Có vẻ như đây là một nơi lạ lùng và xa xôi, bên ngoài thế giới của họ và xa khỏi tất cả những gì đã xảy ra với họ. Một niềm khao khát ghê gớm ập đến với họ để được nhìn thấy lại khuôn mặt và giọng nói các bạn đồng hành của họ, đặc biệt là Frodo và Sam, và Người Sải Bước.
Cuối cùng thì những giọng Ent ngừng lại; và khi nhìn lên họ thấy Cây Râu đang bước về phía họ, với một người Ent khác bên cạnh ông.
"Hm, boom, tôi lại có đây," Cây Râu nói. "Các anh đang phát chán hay mất kiên nhẫn hử? Được rồi, tôi sợ là các anh phải không được mất kiên nhẫn. Chúng ta vừa kết thúc phiên đầu tiên; nhưng ta vẫn phải giải thích lại với những kẻ đã sống tách biệt xa khỏi Isengard từ lâu, và với những kẻ ta không thể đến được trước khi bắt đầu Hội Đồng, và sau đó chúng ta sẽ quyết định xem phải làm gì. Tuy nhiên, quyết định xem phải làm gì sẽ không làm những người Ent mất nhiều thời gian sau khi đã biết tất cả những việc và sự kiện mà họ phải bận tâm. Mặc dù vậy, không thể phủ nhận rằng chúng ta sẽ ở đây một lúc lâu: có thể là một vài ngày. Vì vậy là ta mang đến cho các anh một người bạn. Anh ta có một ngôi nhà của người Ent ở gần đây. Tên Elf của anh ta là Bregalad. Anh ta nói là anh ta đã sắp đặt được tâm trí và không cần phải ở lại bên Hội Đồng nữa. Hừm, hừm, trong số chúng ta thì anh ta gần với một người Ent vội vã nhất. Các anh nên đi với nhau. Xin chào!" Cây Râu quay đi và để họ lại.
Bregalad đứng một lúc quan sát các hobbit thật trịnh trọng; và họ nhìn ông, tự hỏi là đến lúc nào ông mới tỏ ra một dấu hiệu của sự "vội vã". Ông cao, và có vẻ như là một người Ent trẻ hơn; da trên tay và chân ông mịn và sáng , môi ông hồng, và tóc ông còn một màu xanh xám. Ông có cúi xuống và lắc lư như một cái cây mảnh trong gió. Cuối cùng thì ông nói, và giọng ông vang rền, cao hơn và rõ hơn Cây Râu.
"Ha, hừm, các bạn của tôi, chúng ta hãy đi nào!" ông nói. "Tôi là Bregalad, tức là Bắp Nhanh theo ngôn ngữ của các bạn. Nhưng đó chỉ là một biệt danh, tất nhiên. Họ luôn gọi tôi như vậy bởi vì tôi nó vâng với một người Ent già trước khi ông ta kết thúc câu hỏi của anh ta. Tôi cũng uống rất nhanh, và đi ra một lúc trong khi những người khác vẫn còn nhúng râu của họ. Đi với tôi!"
Ông hạ hai cánh tay tráng kiện xuống với đưa bàn tay với những ngón tay dài đến các hobbit. Cả ngày hôm đó họ đi trong rừng với ông, ca hát, cười; bởi vì Bắp Nhanh thường cười. Ông cười nếu như mặt trời nhô ra từ sau đám mây, ông cười nếu như họ đi vượt trên một con sông hoặc con suối: rồi ông đứng lại và nhúng chân và đầu xuống nước. Đôi khi ông lại cười khi cây cối phát ra tiếng động thì thào. Mỗi khi ông thấy một cây thanh hương trà thì ông lại ngừng một lúc, tay đưa ra, rồi ông hát, và lắc lư khi ông hát.
Đến khi màn đêm ập xuống thì ông đưa họ về ngôi nhà ent của mình; nó không gì khác hơn một tảng đá rêu phong đặt trên một lớp cỏ dưới một bờ xanh. Những cây thanh hương trà mọc thành một vòng tròn quanh nó, và nơi đấy có nước (như tất cả các ngôi nhà ent khác), một dòng suối sủi bọt chảy ra từ bờ. Họ đứng nói chuyện một lúc trong khi bóng tối ập xuống khu rừng. Cách đó không xa vẫn còn có thể nghe thấy các giọng nói từ Hội Đồng Ent vẫn tiếp tục vang lên; nhưng bây giờ thì chúng đã sâu lắng hơn và đã bớt ung dung hơn, thỉnh thoảng lại một giọng cao cất cất lên như một tiếng nhạc cao và nhanh, trong khi tất cả những giọng khác tắt đi. Nhưng bên cạnh họ thì Bregalad nói một cách nhẹ nhàng bằng ngôn ngữ của họ, gần như là thì thầm; và họ biết được rằng ông là người của Vỏ Da, và làng quê mà họ sống đã bị tàn phá. Với các hobbit thì điều này khá đủ để giải thích về sự "vội vã" của ông, ít nhất về vấn đề bọn Orc.
"Trong nhà tôi đã từng có các cây thanh hương trà," Bregalad nói, nhẹ nhàng và buồn bã, "các cây thanh hương trà đã bén rễ khi tôi là một người Ent, cách đây rất nhiều năm trong một thế giới lặng lẽ. Những cây già nhất được trồng bởi những người Ent để cố làm hài lòng người Ent Vợ; nhưng những người ấy chỉ nhìn họ và mỉm cười rồi nói rằng họ biết những nơi mà có những bông hoa trắng hơn và những trái cây sung túc hơn đang mọc. Nhưng nơi đấy không có cây cối của tất cả các chủng tộc ấy, những người Hoa Hồng, họ thật là đẹp đối với tôi. Và rồi những cây cối ấy cứ mọc lớn lên, cho đến khi bóng của từng cây nhìn giống như một căn phòng xanh, và quả của chúng đỏ rực trong mùa thu nặng trĩu, đẹp và lạ lùng vô cùng. Chim chóc thường tụ tập thành bầy tại đó. Tôi thích chim, thậm chí khi chúng nói chuyện; và cây thanh hương trà thì có đủ và dư chim. Nhưng chim chóc trở nên không còn thân thiện, tham lam và phá hoại cây cối, chúng ném trái cây xuống mà không ăn nó. Rồi bọn Orc xuất hiện với rìu và đốn hạ cây cối của tôi. Tôi đến và gọi chúng bằng những cái tên dài của chúng, nhưng chúng không lay động, chúng không nghe hay trả lời nữa: chúng đã chết rồi.
Hỡi Orofarnl, Lassemista, Carnimnril!
Hỡi những cây thanh hương trà sáng lạn, hoa trắng nở rực trên tóc bạn
Hỡi những cây thanh hương trà của ta, ta đã thấy bạn sáng lên trong nắng hạ
Vỏ bạn sáng lấp lánh, lá bạn sáng tươi, giọng bạn nhẹ nhàng và tươi vui
Trên đầu bạn vẫn sáng chói, những vòng hoa đỏ vàng tươi mới
Hỡi cây thanh hương trà đã chết, tóc bạn đã xám và khô bết
Vòng hoa của bạn đã đổ tràn, tiếng nói của bạn đã ngưng vô vàn
Hỡi Orofarnl, Lassemista, Carnimnril!
Các hobbit ngủ thiếp đi trong tiếng hát nhẹ nhàng của Bregalad, có vẻ như đó là lời than van bằng những ngôn ngữ khác nhau về những cái cây mà ông yêu mến đã ngã xuống.
Ngày hôm sau họ cũng ở bên bạn mình cả ngày, nhưng họ không đi xa khỏi "nhà" của ông. Phần lớn thời gian họ ngồi im lặng dưới mái che bên bờ; bởi vì gió đã lạnh hơn, và những đám mây thì gần và xám hơn; có rất ít ánh mặt trời, và những giọng nói xa xa của người Ent tại Hội Đồng lên xuống trầm bỗng, đôi khi lớn và mạnh, đôi khi trầm và buồn, đôi khi nhanh, đôi khi chậm và trang trọng như một bài hát buồn. Đêm thứ hai đến và những người Ent vẫn tiếp tục buổi họp duowis những đám mây cuồn cuộn và ánh sao chập chờn.
Đêm thứ ba gián đoạn, lặng lẽ và lộng gió. Đến khi mặt trời lên thì giọng của những người Ent trở nên vang cao và rồi lại tắt xuống. Đến sáng lên tì gióng lặng và không khí trở nên nặng nề hơn trong sự chờ đợi. Các hobbit có thể thấy rằng bây giừo Bregalad đang lắng nghe chăm chú, mặc dù đối với họ, khi đã xuống vùng thung lũng tại ngôi nhà ent của ông thì âm thanh của Hội Đồng rất mờ nhạt.
Buổi trưa đến, và mặt trời, hướng về phía tây của rặng núi, phát ra những luồng sáng vàng giữa những đường và khe nứt của các đám mây. Thình lình họ nhận ra rằng tất cả rất lặng lẽ; cảkhu rừng đứng lặng nghe. Tất nhiên, những giọng nói của người Ent đã ngừng lại. Điều đó nghĩa là gì? Bregalad đang đứng căng thẳng, nhìn ngược về phía bắc về phía Thung Lũng Dern.
Rồi với một tiếng loảng xoảng lớn, một tiếng thét ngân vang: ra-hoom-rah! Cây cối run rẩy và cúi mình như thể một cơn gió mạnh vừa giáng xuống. Rồi một khoảng ngừng nữa, và rồi tiếng nhạc hành khúc vang lên như một tiếng trống trang trọng, rồi phía trên tiếng thình thịch những giọng hát cao và rõ ngân lên.
Chúng ta đến, chúng ta đến trong tiếng trống dồn: ta-runda runda runda rom!
Những người Ent đang đến: càng lúc tiếng hát của họ càng gần và rõ hơn:
Chúng ta đến, chúng ta đến trong tiếng tù và và tiếng trống: ta-ryna ryna ryna rom!
Bregalad nhặt các hobbit lên và sải bước về phía ngôi nhà của mình.
Ngay sau đó họ thấy một hàng người đang tiếng đến: những người Ent đang nhấp nhô với những sải bước dài tiến xuống bờ dốc tiến về phía họ. Cây Râu ở hàng đầu, và khoảng năm mươi người ở phía sau ông, từng đôi một, tiến đều bằng chân họ, tay đánh nhịp trên sườn. Khi họ tiến lại gần thì có thể nhìn thấy ánh chớp và lửa trong mắt họ.
"Hoom, hom! Chúng ta đi với tiếng vang, và cuối cùng chúng ta đã đến!" Cây Râu gọi lớn khi họ thoáng thấy Bregalad và các hobbit. "Đến nào, hãy nhập với Hội Đồng! Chúng ta đi. Chúng ta đi đến Isengard!"
"Đến Isengard!" những người Ent kêu lớn bằng nhiều giọng khác nhau.
"Đến Isengard!"
Đến Isengard! Cho dù Isengard được bao tròn và ngăn trở bởi những cánh cửa đá;
Cho dù Isengard hùng mạnh và cứng rắn, lạnh lẽo như đá và trơ trụi như xương trắng,
Chúng ta đi, chúng ta đi, chúng ta đến với chiến tranh, để phá vỡ đá và xô cửa đổ tan;
Vì những thân cành cây đang cháy tàn, lửa gầm vang - chúng ta đến với chiến tranh!
Đi đến lãnh địa âm u, với bước chân địa ngục, với tiếng trống thúc giục, chúng ta đi, chúng ta đi;
Chúng ta đến Isengard cùng địa ngục!
Chúng ta đi với địa ngục, chúng ta đi với địa ngục!
Họ hát vang như thế khi họ hành quân về phía nam.
Bregalad, mắt sáng rực, nhập vào hàng bên cạnh Cây Râu. Người Ent già đón lại các hobbit, đặt họ ngồi lên vai trở lại, và họ vươn lên đầy kiêu hãnh ở đầu của hàng người với những trái tim đập mạnh và đầu ngẩng cao. Cho dù họ đang chờ đợi một điều gì đó cuối cùng sẽ xảy ra, họ vẫn vô cùng kinh ngạc trước sự thay đổi đang đến với những người Ent. Có vẻ như nó đột ngột như sự bùng nổ của một cơn lũ đã bị một con đê kìm hãm từ lâu.
"Những người Ent dù sao cũng đã xác định tâm trí khá nhanh đấy chứ nhỉ?" Pippin liều nói sau một lúc, khi bài hát ngừng lại một thoáng, và chỉ còn nghe thấy tiếng nhịp tay và chân.
"Nhanh à?" Cây Râu nói. "Hoom! Phải, đúng thế. Nhanh hơn ta chờ đợi. Thật sự ta chưa hề thấy họ thức tỉnh như thế từ lâu lắm rồi. Những người Ent chúng ta không thích được thức tỉnh; và chúng ta không bao giờ thức tỉnh trừ khi chúng ta thấy rõ là cây cối và cuộc sống của chúng ta đang bị đe dọa ghê gớm. Điều đó đã không xảy ra trong khu rừng này kể từ cuộc chiến tranh giữa Sauron và Con Người ở Biển. Đó là việc của bọn orc, những việc chặt đẽo khả ố - rbrum - mà không có thậm chí dù là một lời xin lỗi tồi tệ cho việc đốt lửa, và chúng ta đã vô cùng tức giận; và sự phản bội của láng giềng, những kẻ đáng ra nên giúp đỡ chúng ta. Các phù thuỷ nên biết điều này: họ nên biết. Không có những lời nguyền rủa nào bằng tiếng Elf, Ent hay ngôn ngữ của Con Người đủ tương xứng với sự phản bội đó. Saruman tồi tệ!"
"Các ông thật sự phá vỡ những cánh cổng của Isengard chứ?" Merry hỏi.
"Ho, hừm, ờ, chúng ta có thể, anh biết đấy! Có thể anh không biết chúng ta mạnh như thế nào. Có thể các anh đã nghe đến Quỷ Khổng Lồ rồi chứ? Chúng mạnh ghê gớm. Nhưng Quỷ Khổng Lồ chỉ là những kẻ giả mạo được Kẻ Thù tạo ra trong Bóng Tối Vĩ Đại, nhại theo người Ent, như là bọn Orc là nhại theo người Elf. Chúng ta mạnh hơn Quỷ Khổng Lồ. Chúng ta được làm từ xương của đất mẹ. Chúng ta có thể phá vỡ đá như rễ cây, chỉ có điều là nhanh hơn, nhanh hơn rất nhiều, nếu như tâm hồn của chúng ta thức tỉnh! Nếu chúng ta không bị đẽo xuống, hoặc bị phá huỷ trong lửa hoặc ánh chớp của phù thuỷ, thì chúng ta có thể chia nhỏ Isengard thành nhiều mẫu vụn và phá vỡ những bức tường thành những mảnh vụn."
"Nhưng Saruman sẽ cố ngăn các ông lại chứ?"
"Hừm, a, phải, đúng vậy. Ta không quên điều này. Thật sự ta đã nghĩ về điều này từ lâu. Nhưng các anh sẽ thấy, có nhiều người Ent trẻ hơn ta, trẻ hơn nhiều đời cây. Bây giờ tất cả họ đã thức tỉnh, và tất cả tâm trí của họ chỉ dồn vào một điều: phá vỡ Isengard. Nhưng họ sẽ bắt đầu suy nghĩ lại ngay; họ có thể nguội lạnh đikhi chúng ta uống buổi nước chiều của chúng ta. Chúng ta sẽ vô cùng khát! Nhưng hãy để cho họ hành quân và hát! Chúng ta phải đi một đoạn đường dài, và còn thời gian để suy nghĩ. Có cái gì đó để bắt đầu."
Cây Râu bước đều, hát với những người khác một lúc. Nhưng sau một lúc giọng của ông lại chìm vào tiếng lẩm bẩm và lại im lặng. Pippin có thể thấy vầng trán già cua rông đang nhăn và nổi gân lên. Cuối cùng ông nhìn lên, và Pippin có thể thấy một vẻ buồn bã trong mắt ông, buồn nhưng không phải không vui. Trong chúng có một luồng ánh sáng, như thể một ngọn lửa xanh đang chìm sâu trong những cơn thác bóng tối trong suy nghĩ của ông.
"Tất nhiên, có vẻ thế là đủ, bạn tôi," ông chậm chạp nói, "có vẻ thế là đủ rõ rằng chúng ta đang đi vào địa ngục của mình: đây là chuyến hành quân cuối cùng của người Ent. Nhưng nếu chúng ta ở lại nhà và không làm gì, thì địa ngục cũng sẽ tìm tới chúng ta, sớm hay muộn thôi. Suy nghĩ này đã dâng lên trong tim chúng ta từ lâu; và đó là lý do vì sao mà chúng ta đang hành quân. Đây không phải là một quyết định vội vã. Bây giờ thì ít nhất cuộc hành quân sau cùng của người Ent có thể đáng giá một bài hát. Ậy," ông thở dài, "chúng ta có thể giúp những người khác trước khi chúng ta ra đi. Mặc dù vậy, ta vẫn muốn thấy những bài hát về những người Ent Vợ trở thành sự thật. Ta muốn thấy lại Fimbrethil. Nhưng, các bạn ta, những bài hát về những cái cây rĩu quả chỉ có ở thời của chúng và trên đường của chúng: và đôi khi chúng quắt queo đi không đúng lúc."
Những người Ent đi với những sải bước mạnh mẽ. Họ đi xuống một khe dài của một vùng đất đổ về hướng nam; bây giờ họ đang bắt đầu leo lên, và lên nữa, đến đỉnh núi cao phía tây. Khu rừng trải xuống ở phía xa, và họ bắt đầu đi vào những toán chim bay tung toé, và rồi họ đi xuống những dãi đất trống nơi chỉ có vài cây thông thê lương mọc. Mặt trời đang chìm sâu sau ngọn đồi tối ở phía trước. Hoàng hôn chiều xám đang đến.
Pippin nhìn lại phía sau. Số lượng những người Ent đang tăng dần - hay là có điều gì đó đang xảy ra? Tại nơi mà đáng lý là bóng của những bờ dốc trơ trọi lờ mờ mà họ băng qua, anh nghĩ là anh thấy một rừng cây nhỏ. Nhưng chúng đang chuyển động! Có thể đó là những cái cây của Fangorn đã thức dậy, và khu rừng đang bừng lên, đi qua những ngọn đồi để gây chiến? Anh dụi mắt, tự hỏi phải chăng là giấc ngủ và bóng tối đang đánh lừa mình không; nhưng những hình bóng xám đang chuyển động mạnh mẽ về phía trước. Có một tiếng động giống như tiếng gió xào xạc trên những cành cây. Lúc này những người Ent đã đi xuống gần đỉnh của khe núi, và tất cả những lời hát đã ngừng lại. Đêm đổ xuống, và chung quanh im lặng hoàn toàn: không thể nghe thấy gì ngoài tiếng xào xạc khẽ của mặt đất bên dưới bước chân của những người Ent, và rồi một tiếng xào xạc vang lên, một tiếng thì thào khẽ của những chiếc lá trôi đi. Cuối cùng họ đứng trên đỉnh, nhìn xuống một hố sâu: một khe nứt vĩ đại nằm ở cuối các rặng núi: Nan Curunnr, Thung Lũng Saruman.
"Đêm đang phủ xuống Isengard," Cây Râu nói.