Đám tang người diễn viên nổi tiếng diễn ra giữa mùa đông. Bão tuyết quất mạnh vào đầu để trần của những người dự lễ mai táng. Đám đông đứng quanh huyệt chưa lấp để nghe điếu văn, họ phải ráng chịu, đợi giây phút khi các bài phát biểu hoàn tất, mỗi người sẽ thả một nắm đất xuống huyệt và rồi lại có thể đội mũ.
Lúc này chiếc mũ lông của một thân hữu của người quá cố, cũng là một diễn viên nổi tiếng, tuột khỏi tay anh ta và rơi xuống huyệt.
Tất cả mọi người đều nhìn thấy, nhưng không một ai biểu lộ ra là mình mục thị. Ai cũng hiểu rằng, người diễn viên kia, lúc này thật là khó xử.
Bò xuống huyệt để lấy chăng, không tiện. Để mũ nằm dưới đó chăng, có họa là đồ ngu. Chẳng những vì thế nào cũng cảm lạnh, chẳng những vì sẽ phí mất chiếc mũ, mà cứ cho là như vậy đi. Cái chính là khi về đến nhà đầu óc cứ bị ám ảnh, mình đang ở đây, còn mũ mình lại ở chỗ ấy, ở dưới mộ, cho dù là mộ người khác, rằng mũ mình nó đã đi trước mình và đang đợi mình dưới đó, thậm chí có khi nó sẽ gọi mình xuống – ôi, khủng khiếp quá !
Mọi người nhìn với vẻ ái ngại, anh ta làm gì bây giờ đây. Nhưng người diễn viên không hề nản lòng, còn khi đến lượt mình anh ta phát biểu như thế này :
- Hỡi người bạn quý mến và muôn năm thương tiếc của tôi ơi ! Bạn từ giã chúng tôi vào một ngày lạnh buốt như thế này. Thế mà ở nơi chín suối một cái lạnh còn tê buốt hơn đang chờ bạn, một cái lạnh vĩnh hằng.
Anh ta ngừng giây lát và những người có mặt không thể không thán phục tài năng của người diễn viên này.
- Trong chuyến đi xa này tôi có thể tặng được bạn gì đây? Chỉ có nỗi buồn biệt ly khôn xiết của chúng tôi, sự kìm nén không cho phép tôi nói : tuyệt vọng, còn biểu tượng cho thứ gần gũi với tôi nhất, cái mũ đội đầu tôi. Phải, tôi xin tặng Bạn, tôi tử bỏ nó vì Bạn. Bởi lẽ ở đó, nơi bạn sắp đến, bạn sẽ còn lạnh hơn chúng tôi ở nơi đây lúc này. Mong rằng dưới cõi âm chiếc mũ của tôi sẽ phục vụ bạn đắc lực như nó đã từng phục vụ tôi trên cõi trần.
Tiếng rì rầm thán phục nổi lên
- Song, lạy trời ! - chỗ này người diễn viên ôm đầu.... - Tôi làm vậy có phải không ? Bạn từng nổi danh là người cực kỳ khiêm tốn, sự khách sáo và mọi hình thức bên ngoài đều xa lạ với bạn, mà cái mũ này làm bằng da cáo vùng Xibêri, hầu như còn mới nguyên, giá đến hai ngàn năm trăm zlôty. Phải chăng thay vì cung phụng cho bạn, điều thể hiện tấm lòng thành của tôi, tôi không làm phiền bạn vì sự phung phí của trần gian, sự xa hoa của thời nay, sự hào nhoáng đáng thương mà bạn đã luôn luôn chán ghét trên cõi trần, và cũng sẽ không thích hợp dưới cõi âm ? Cho nên, tôi bắt đầu thấy phân vân về giá trị hành động của tôi, dẫu tôi đã làm điều đó với niềm tin sâu sắc nhất.
Đám đông nín thở. Còn người diễn viên ra hiệu cho người thợ đào huyệt lấy chiếc mũ dưới huyệt lên cho anh ta. Khi người thợ đào huyệt này làm theo yêu cầu, người nghệ sỹ cầm lấy chiếc mũ cát két cũ nát của anh ta, tay nâng chiếc mũ bên trên huyệt, ngừng một lát đoạn kết thúc:
- Xin bạn hãy nhận lấy thứ mà bạn khả dĩ chọn , nếu bạn có thể chọn!
Sau đó anh ta thả chiếc mũ cát két xuống huyệt bằng một cử chỉ hết mực thành tâm, được tính toán hết mực chính xác về thời gian và không gian, đến độ tiếng vỗ tay vang lên. Người diễn viên cúi khom người về phía mộ, nhưng chỉ một phần tư vòng quay. Ai cũng biết không được cúi chào quay mông vào mọi người.
Chẳng biết sau đó người nghệ sỹ có đền cho người thợ đào huyệt đồng nào về chiếc mũ cát két nọ. Một số người bảo rằng, anh ta chỉ bắt tay người thợ đào huyệt, khi người này không dám len qua đám đông người hâm mộ nghệ sỹ để đòi tiền. Có điều, một nghệ sỹ thực thụ thì không phải trả tiền, mà anh ta đúng là một nghệ sỹ thực thụ.
Lê Bá Thự dịch