Bói Ðường Cư Xử

TIỂU TRUYỆN:

- Khuất Nguyên tự Bình, làm quan tả đô nước Sở đời Chiến Quốc, là người học rộng nhớ lâu, có tài chính trị, nói năng bạt thiệp. Sở Hoài Vương rất trọng dụng, giao phó cho thảo hiến pháp. Khi Nguyên còn đang soạn thảo, thượng đại phu Cần Thượng tính vốn ghen tị muốn đoạt lấy bản thảo, Nguyên không cho. Cần Thượng bày chuyện tâu với Sở Vương: Nguyên gặp ai cũng khoe tài, và tự kiêu là chỉ có mình mới có tài lập hiến pháp. Vương nghe lời Cần Thượng không dùng Khuất Nguyên nữa. Nguyên biết mình bị kẻ gian thần ly gián, thì lo buồn chán nản, làm ra tập “Ly Tao” để tỏ hận lòng.
Nước Tần muốn diệt Tề. Vì biết Sở Tề có hiệp ước tương trợ, Tần sai Trương Nghi đem vàng bạc sang Sở mua chuộc, bảo Sở nếu đoạn giao với Tề, Tần sẽ cắt 600 dậm đất ở Thương Y. Sở Vương vì tham, nghe lời Trương Nghi đoạn giao với Tề; rồi cho sứ giả sang Tần để nhận đất. Trương Nghi lật lọng là chỉ hứa với Sở 6 dậm đất thôi chớ không phải 600 dậm. Sở Vương nổi giận, cất đại quân sang đánh Tần. Quân Sở thua to, lại bị Tần chiếm mất cả đất Hán Trung. Sở lại đem hết binh lực quyết tử chiến với Tần. Nước Nguỵ nhân dịp đem quân đánh tập hậu nước Sở. Sở vội rút quân về cự Nguỵ. Một năm sau Tần bằng lòng trả lại Hán Trung cho Sở để nghị hoà. Sở Vương nói không cần Hán Trung chỉ muốn được Trương Nghi để trả thù. Trương Nghi nói với Tần Vương: “đổi một Trương Nghi lấy Hán Trung, thần xin qua Sở”. Trương Nghi đem vàng sang hối lộ Cần Thượng. Thượng nhờ ái cơ Sở Vương khuyên Vương tha cho Nghi về. Khi ấy Khuất Nguyên vừa đi sứ ở Tề về, hỏi Sở Vương sao lại tha Trương Nghi. Vương hối, cho đuổi theo bắt, thì Nghi đã thoát rồi.
Sau đó chư hầu các nước cùng đem quân đánh Sở. Tần Chiêu Vương có thông hôn với Sở, mời Sở Hoài Vương sang Tần tạm lánh. Khuất Nguyên can rằng: “Tần là nước lang sói vô tín nghĩa, không nên sang”. Con nhỏ Hoài Vương là Tử Lan nói: “Không nên trái ý Tần, cứ sang tạm lánh”. Sở Vương sang Tần, Tần giở mặt uy hiếp bắt Sở cắt đất cho Tần. Sở Vương không chịu, chạy qua Triệu. Triệu không tiếp. Bí thế lại quay về Tần, rồi chết ở đó. Con trưởng Hoài Vương là Hạng Tương Vương kế vị dùng em là Tử Lan làm thừa tướng. Khuất Nguyên oán vì Tử Lan khuyên Hoài Vương sang Tần nên mới đến nỗi chết ở nước người.
Tử Lan biết chuyện tâu với Sở Tương Vương. Vương nổi giận đuổi Khuất Nguyên.
Khuất Nguyên ra đến bờ sông, đầu bù tóc rối, mặt mày tiều tuỵ, vừa đi vừa than thở. Ngư phủ gặp Nguyên hỏi rằng: “Ông có phải là Tam Lư đại phu đó chăng? Vì sao ra đến nông nỗi này?” Nguyên nói tâát cả thế nhân đời nay đều đục, chỉ có mình tôi là trong, họ đều mê, chỉ có tôi là tỉnh, nên tôi mới bị họ xua đuổi”. Ngư phủ nói: “Bậc thánh hiền không câu nệ đến vật chất, thì mới sống được ở đời. Thế nhân đã đục, sao ông theo họ đục mà gây sóng gió, họ mê ông cũng vờ mê mà uống rượu ăn cơm với họ. Việc gì cứ phải bảo thủ lấy phẩm giá của mình, để đến nỗi bị xua đuổi?” Nguyên nói: “Con người ta tắm gội xong thì phải mặc áo sạch, đội mũ sạch, chứ lẽ nào lại đem thân trong sạch mà mặc đồ dơ bẩn?”
Rồi lấy đá buộc vào người, tụ trầm mình dưới sông Mịch La, vào ngày 5 tháng 5, sau này là ngày tết Ðoan ngọ.
Sau khi Khuất Nguyên chết được hơn một trăm năm, đời Hán, Giả Nghị làm thái phó Trường Sa khi qua nơi này có làm điếu văn thả xuống sông để tế Khuất Nguyên.
卜居
屈 原 既 放 ， 三 年 不 得 復 見 ．
Khuất Nguyên ký phóng, tam niên bất đắc phục kiến,
竭 知 盡 忠 ， 而 蔽 鄣 於 讒 ．
Kiệt trí tận trung, nhi tế chướng ư sàm.
心 煩 慮 亂 ， 不 知 所 從 ．
Tâm phiền ý loạn, bất tri sở tùng.
往 見 太 卜 鄭 詹 尹 ， 曰 ：
Nãi vãng kiến Thái bốc Trịnh Thiềm Doãn viết:
余 有 所 疑 ， 願 因 先 生 決 之 ．
− Dư hữu sở nghi, nguyện nhân tiên sinh quyết chi.
詹 尹 乃 端 策 拂 龜 ， 曰 ：
Thiềm Doãn nãi đoan sách phất quy viết:
君 將 何 以 教 之 ？
− Quân tương hà dĩ giáo chi?
屈 原 曰 ：
Khuất Nguyên viết:
吾 寧 悃 悃 款 款 ， 朴 以 忠 乎 ？
−Ngô ninh khổn khổn khoản khoản phác dĩ trung hồ;
將 送 往 勞 來 ， 斯 無 窮 乎 ？
tương tống vãng tạo lai, ty vô cùng hồ?
寧 誅 鋤 草 茅 ， 以 力 耕 乎 ？
Ninh tru sừ thảo mao, dĩ lực canh hồ;
將 游 大 人 ， 以 成 名 乎 ？
tương du đại nhân, dĩ thành danh hồ?
寧 正 言 不 諱 ， 以 危 身 乎 ？
Ninh chính ngôn bất huý, dĩ nguy thân hồ;
將 從 俗 富 貴 ， 以 媮 生 乎 ？
tương tùng phục phú quí, dĩ thâu sinh hồ?
寧 超 然 高 舉 ， 以 保 真 乎 ？
Ninh siêu nhiên cao cử, dĩ bảo chân hồ;
將 哫 訾 栗 斯 ， 喔 咿 儒 兒 ，
tương túc tư lật ty, ốc y nhu nhi,
以 事 婦 人 乎 ？
dĩ sự phụ nhân hồ?
寧 廉 潔 正 直 ， 以 自 清 乎 ？
Ninh liêm khiết chính trực, dĩ tự thanh hồ;
將 突 梯 滑 稽 ， 如 脂 如 韋 ， 以 潔 楹 乎 ？
tương đột thê hoạt kê, như chi như vi, dĩ hiệp doanh hồ?
寧 昂 昂 若 千 里 之 駒 乎 ？
Ninh ngang ngang nhược thiên lý chi câu hồ;
將 氾 氾 若 水 中 之 鳧 乎 ，
tương phiếm phiếm nhược thuỷ trung chi hồ,
與 波 上 下 ， 偷 以 全 吾 軀 乎 ？
dữ ba thướng há, thâu dĩ toàn ngô khu hồ?
寧 與 騏 驥 亢 軛 乎 ？
Ninh dữ kỳ ký kháng ách hồ;
將 隨 駑 馬 之 跡 乎 ？
Tương tuỳ nô mã chi tích hồ?
寧 與 黃 鵠 比 翼 乎 ？
Ninh dữ hoàng hộc tị dực hồ;
將 與 雞 鶩 爭 食 乎 ？
tương dữ kê vụ tranh thực hồ?
此 孰 吉 孰 凶 ？ 何 去 何 從 ？
Thử thục cát thục hung? hà khứ hà tùng?
世 溷 濁 而 不 清 ，
Thế hỗn trọc nhi bất thanh;
蟬 翼 為 重 ， 千 鈞 為 輕 ；
thuyền dực vi trọng, thiên quân vi khinh;
黃 鐘 毀 棄 ， 瓦 釜 雷 鳴 ；
hoàng chung huỷ khí, ngõa phủ lôi minh.
讒 人 高 張 ， 賢 士 無 名 ．
Sàm nhân cao trương, hiền sĩ vô danh.
吁 嗟 默 默 兮 ， 誰 知 吾 之 廉 貞 ！
Hu ta mặc mặc hề, thuỳ ngô chi liêm trinh!
詹 尹 乃 釋 策 而 謝 ， 曰 ：
Thiềm Doãn nãi thích sách nhi tạ viết:
夫 尺 有 所 短 ， 寸 有 所 長 ，
−Phù xích hữu sở đoản, thốn hữu sở trường.
物 有 所 不 足 ， 智 有 所 不 明 ，
Vật hữu sở bất túc, trí hữu sở bất minh.
數 有 所 不 逮 ， 神 有 所 不 通
Số hữu sở bất đãi, thần hữu sở bất thông.
用 君 之 心 ， 行 君 之 意 ，
Dụng quân chi tâm, hành quân chi ý;
龜 策 誠 不 能 知 事 ．
quy sách thành bất năng chi thử sự.
Lãng Nhân dịch thơ:
Bói Ðưòng Cư Xử
Khuất Nguyên rủi bị vua Sở ghét
Ðã ba năm xa biệt kinh kỳ.
Trước kia: tài giỏi ai bì!
Mà nay dèm báng thị phi đủ vành...
Lòng rầu rĩ, gần thành thác thác loạn
Ðến nhờ thầy Thiềm Doãn thử coi
Rằng đương nghi ngại rối bời
Xin thầy bói giúp cho tôi đôi điều”
Thầy Thiềm Doãn sắp gieo tìm quẻ,
Hỏi − Nhà thầy lo nghĩ chi nào?
Khuất Nguyên bèn giãi gót đầu,
Rằng : “Nên trung trực trước sau giữ lề?
“Hay là cũng đi về hầu hạ.
“Cốt ấm no, chẳng sợ dạn dày?
“Nên về vườn ruộng cấy cày,
“Hay nên bôn tẩu theo bày công danh?
“Nên bạo nói chẳng kinh quyền thế,
“Hay sống hèn theo kẻ sang giàu?
“Sửa mình cho lấy cao siêu,
“Hay nên mềm yếu như chiều phụ nhân?
“Nên trong sạch giữ thân ngay thẳng?
“Hay còng lưng, tròn trặn nhụa nhầy?
“Nên cho rõ sức ngựa hay?
“Hay nên bập bỗng như bày vịt le?
“Vó kỳ ký đợi khoe tài lạ
“Hay ruỗi chân theo vết ngựa hèn?
“Cánh đồng thả sức dọc ngang
“Hay nên ăn quẩn theo gương gà què?
“Lẽ lành dữ hai bề khôn tỏ,
“Hỏi rằng theo, rằng bỏ chưa hay
“Nước trong bùn vẩn nổi đầy,
“Nhẹ như quả tạ, nặng tày cánh ve!
“Chuông vàng bỏ, ngói khoe đắc ý,
“Kẻ gian lên, người trí hết phương.
“Ðục trong lẫn lộn vàng thau”
Doãn nghe nói liền thâu lại quẻ:
− Thước dẫu dài tấc dễ ngắn sao!
“Vật thường thiếu sót như nhau,
“Mười phần ai có khôn đâu cả mười!
“Ngay lý số, mấy người đoán được,
“Ðến thần minh chưa chắc là thông.
“Thôi thôi cứ ở như lòng,
“Việc này bói toán, quẻ không ứng nào!”