Cụ Nguyễn Văn Tố (1889-1947), hiệu là Ứng Hòe, là trí thức yêu nước, Trưởng ban thường trực Quốc hội, Bộ trưởng Bộ Cứu tế xã hội đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, đã hy sinh tại Bắc Kạn năm 1947. Gần 60 năm sau, công đức của cụ ngày càng được lớp người sau tìm hiểu tri ân, công cuộc tìm kiếm hài cốt cụ được Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Văn An cùng nhiều trí thức, nhà hoạt động xã hội tiếp tục khơi mở trở lại dù gặp rất nhiều khó khăn.
 
Cụ Nguyễn Văn Tố sinh 5-6-1889 trong một gia đình nho giáo, gốc người Hà Nội ở 32 phố Bát Sứ (quận Hoàn Kiếm). Tốt nghiệp trường thông ngôn, cụ đến làm thư ký tòa soạn bộ kỷ yếu (D.P.B.C.H.V). Từ nhân viên phụ tá, sau cụ lên chức chủ sự Học viện Viễn Đông Bác Cổ, một cơ quan nghiên cứu lịch sử, văn hóa của người Pháp ở 26 phố Lý Thường Kiệt. Ngoài thời gian làm việc ở công sở, cụ thường viết bài in trên các báo chí tiếng Việt như tạp chí Tri Tân, Đông Thanh, Thanh Nghị… và các báo tiếng Pháp về nhiều lĩnh vực như lịch sử, văn học, ngôn ngữ, khảo cổ, nghệ thuật… Cụ đã soạn thảo được hai bộ sử học đồ sộ “Đại Nam dật sử”, “Sử ta so với sử Tàu” rất công phu, nghiên cứu, đối chiếu nhiều nguồn thư tịch tranh luận kịch liệt với các nhà sử học Pháp ở  Đông Dương để làm sáng tỏ chân lý một cách khoa học. Rất tiếc bộ “Sử ta so với sử Tàu” cụ mới soạn đến cuối đời nhà Lý, sau đó ít lâu thì cụ bị hy sinh nên còn dang dở.
Cụ không những uyên thâm Hán học mà tinh thông cả Tây học. Ngay cả với ông Nguyễn Thiện Lâu, giáo sư trường Khải Định (Huế) có 5 bằng cử nhân KHXH, khi nhờ cụ xem bản thảo, cụ cũng gạch đỏ, ghi rõ lỗi thuộc loại nào khiến ông Lâu cũng phải tâm phục, khẩu phục. Người Pháp cũng rất kính nể ông. Bơ-gia-xi-ê (Bezacier), chuyên viên khảo cổ học người Pháp cũng phải nhờ cụ Tố sửa chữa bài. Ông Xơ-đét (Coedès), Giám đốc Viện, khi đưa bài cho cụ, nói hẳn với cụ rằng “có sai cứ sửa… Nếu sau này có ai chỉ trích một điểm gì là lỗi tại ông đấy”.
Cụ Nguyễn Văn Tố đã cùng lớp trí thức đầu thế kỷ như các ông Trương Vĩnh Ký, Huỳnh Tịnh Của, Nguyễn Văn Vĩnh, Phan Kế Bính, Lương Văn Can, Nguyễn Quyền, Vũ Đình Hòe… phát động công cuộc Cách mạng chữ quốc ngữ. Lúc đó trình độ dân trí bởi vậy rất thấp. Tập kỷ yếu của Nha học chính Đông Pháp năm 1938 đã viết: “95% dân chúng Việt Nam không biết một thứ chữ gì”.
Đầu năm 1938, theo đề nghị của đồng chí Trường Chinh, Xứ ủy Bắc kỳ quyết định vận động một tổ chức công khai chống nạn mù chữ (Những sự kiện lịch sử Đảng, tập 1) và giao cho đồng chí Trần Huy Liệu, chủ bút báo Tin tức, Đặng Thai Mai, Võ Nguyên Giáp, giáo sư trường tư thục Thăng Long tập hợp một số trí thức tiêu biểu có uy tín như Bùi Kỷ, Hoàng Xuân Hãn, Quản Xuân Nam, Lê Thước… họp tại nhà ông Phan Thanh bàn bạc thành lập một tổ chức lấy tên là Hội truyền bá học quốc ngữ (TBQN) và nhất trí cử cụ Nguyễn Văn Tố làm Hội trưởng, đặt trụ sở tại Hội quán Trí Tri ở phố Hàng Quạt (phố Hàng Đàn cũ) số nhà 59, nay là 47.
Sau 6 ngày độc lập (2-9), tức ngày 8-9-1945, Chính phủ ra sắc lệnh thành lập Nha bình dân học vụ để tiêu diệt giặc dốt. “Trong toàn cõi Việt Nam sẽ thiết lập cho nông dân và thợ thuyền những lớp học bình dân buổi tối” (sắc lệnh số 19).
Tuy nhiên, sự nghiệp của học giả Nguyễn Văn Tố không chỉ là vậy. Tinh thần yêu nước của nhà chí sĩ này còn tỏa sáng trong sự nghiệp chính trị. Cách mạng Tháng Tám mới thành công, bộn bề khó khăn, thù trong, giặc ngoài, Chủ tịch Hồ Chí Minh và cụ Nguyễn Văn Tố mới có dịp gặp nhau. Mến vì đức, trọng vì tài, Bác Hồ mời cụ Tố ra giúp nước. Cụ Tố nhậm chức Bộ trưởng Cứu tế - xã hội (nay là Bộ LĐ-TB-XH) trong Chính phủ Hồ Chí Minh. Sau Tổng tuyển cử Quốc hội đầu tiên, cụ trúng cử đại biểu Quốc hội với tư cách là đại biểu tỉnh Nam Định. Ngày 2-3-1946, trong kỳ họp thứ nhất Quốc hội khóa I, toàn thể đại biểu nhất trí bầu cụ làm Trưởng ban thường trực Quốc hội (tức Chủ tịch Quốc hội) và cho đến 8-11-1946, cụ Bùi Bằng Đoàn thay thế. Ngày 3-11-1946, cụ lại giữ chức Bộ trưởng không bộ trong Chính phủ.
Ngày 7-10-1947, giặc Pháp cho quân nhảy dù xuống Bắc Kạn âm mưu tiêu diệt đầu não kháng chiến, cụ bị chúng bắt và giết. “… Thấy cụ là người chững chạc, nói tiếng Pháp yêu cầu chấm dứt chiến tranh xâm lược. Lúc biết đó không phải là Chủ tịch Hồ Chí Minh, chúng đã bắn chết khi ông già tìm cách chạy thoát. Đó là cụ Trưởng ban thường trực Quốc hội, nhân sĩ yêu nước tâm huyết và có uy tín. Cụ Tố hy sinh là một tổn thất lớn cho ta” (Hồi ký “Chiến  đấu trong vòng vây” Võ Nguyên Giáp).
Qua năm 1948, sau khi đánh tan âm mưu tấn công của thực dân Pháp, Nhà nước ta tổ chức lễ truy điệu cụ Tố. Trong bài truy điệu, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dành những lời trân trọng, thống thiết, sâu sắc để tưởng nhớ cụ:
“… Nhớ cụ xưa
Văn chương thuần túy học vấn cao sâu
Thái độ hiền từ, tính tình thanh khiết
Mở mang văn hóa, cụ dốc một lòng
Phú quý, công danh cụ nào có thiết
Cụ dù hy sinh, tinh thần cụ ngàn thu sẽ vẻ vang bất diệt
Chính phủ khôn xiết buồn rầu, đồng bào khôn xiết nỗi lòng thương tiếc”.
Đó là tấm lòng của Bác Hồ đối với nhà yêu nước - liệt sĩ Bộ trưởng Bộ Cứu tế - xã hội đầu tiên của đất nước (nay là Bộ LĐ-TB-XH).
57 năm đã trôi qua, việc tìm kiếm phần mộ cụ của Bộ LĐ-TB-XH hầu như rơi vào im lặng. Nhưng tấm lòng người dân hình như lúc nào cũng tưởng nhớ công lao đóng góp cho đất nước, cho dân tộc của nhà học giả, nhà trí thức yêu nước Nguyễn Văn Tố. Câu lạc bộ UNESCO “chiến sĩ diệt dốt” Nguyễn Văn Tố đã nêu sáng kiến “mỗi người một giọt đồng” vào việc đúc tượng cụ. Bức tượng đồng của cụ đã được đặt trang trọng tại Trung tâm giáo dục thường xuyên Nguyễn Văn Tố, cũng là trụ sở ngày trước của Hội TBQN (47 Hàng Quạt) và ngày 26-6-2001 được Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Văn An rước về đặt tại phòng bảo tàng của Quốc hội. Đó là việc làm rất đáng trân trọng.
Ngày 27-5-2004, Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Văn An đã bày tỏ sự tán thành việc tìm mộ cụ, Quốc hội sẽ sẵn lòng hỗ trợ một số điều kiện cần thiết.
Việc tìm kiếm phần mộ cụ quả thật muôn vàn khó khăn, phỏng đoán nhiều, tư liệu chính xác không có. Nhưng vì lòng ngưỡng mộ cụ khôn nguôi, nay lại có Quốc hội làm hậu thuẫn và Bộ LĐ-TB-XH chắc sẽ vào cuộc tìm kiếm phần mộ của vị Bộ trưởng liệt sĩ đầu tiên của ngành mình lại có sự phối hợp giữa Hội lịch sử Việt Nam, các cụ trong CLB và của các tầng lớp nhân dân, đặc biệt của lãnh đạo tỉnh Bắc Kạn, chắc chắn việc tìm kiếm phần mộ của cụ Tố sẽ được thuận lợi hơn nhiều và đạt kết quả tốt đẹp trước dịp kỷ niệm 60 năm ngày cụ đã hy sinh như một người Anh hùng (7-10-1947 - 7-10-2007).
NGUYỄN THÌN XUÂN