Trên một cái gác cao ở phố Gia Long trông ra đường, bốn bề kín cửa. Ba gian rộng rãi theo lối cổ xưa, giữa ke một cái
bàn ngang, chồng chất những sách Tây sách Tàu, báo mới, báo cũ, truyện cổ, truyện kim, nào sách triết học, nào sách
chính trị, nào báo quốc ngữ, nào báo ngoại quốc, nào tiểu thuyết nôm, nào tiểu thuyết các nước, đĩa nghiên, lọ mực,
ống bút, hộp ghim, tập giấy viết thư, bể đựng danh thiếp, ngọn đèn Tây trùm cái "A-ba-giua"1 ngũ sắc in vào gác,
nhìn thấy thế cũng biết ngay rằng chủ nhân là một nhà văn sĩ ở nước Việt Nam trong buổi đời nay. Nhận quanh tường
thấy tranh chấm phá, đôi liễn hoa cùng những bức ảnh các bậc hào kiệt vĩ nhân thời ta cũng biết ngay chủ nhân là một
người phong nhã, khảng khái. Đêm xuân êm ả, những chậu cây, bồn hoa hớn hở, chủ nhân gặp được bạn tri giao cùng
nhau pha ấm chè hương, khêu ngọn đèn sáng nói chuyện quốc văn. Vậy khách tên họ là gì? - Trần Quốc Cán, sinh
viên trường cao đẳng vừa tuần tháng trước hỏng thi tốt nghiệp vốn người Nam Kỳ - Mà chủ nhân là ai? - Lưu Thời
Dược thiếu niên tân văn ký giả ở Bắc Kỳ. Hai người đối diện chung nhau một quyển sách mà cùng ngâm cùng đọc,
những tiếng ngâm đọc xen lẫn với tiếng mưa xuân tí tách mái, gió đông lay động lá ngoài2 rào rào, xe đi người lại,
chó sủa, gà gáy cùng muôn vàn âm hưởng ở lưng trời và những khoảng trần gian. Đọc hết văn đến báo, xem xong báo
đến truyện, đồng hồ nhà thờ đạo Gia-tô, phố Chẩm Cầm1 đánh hai giờ khuya, thời vừa xem quyển Hoa tiên đến
quãng Ngọc Khanh gieo mình xuống sông tự tử. Cũng bởi vì cha mẹ Ngọc Khanh trước kia đã đính ước gả nàng cho
Lương Diệc Thương, chàng đi đánh giặc có tin đồn bậy rằng chết. Cha mẹ mới định gả nàng Ngọc Khanh cho công tử
họ Tiền, không cho nàng giữ tiết. Nàng đã nói rằng: "Phàm con gái không có hứa mình hai bận, xin để tang chồng mà
tòng nhất nhi chung". Cha mẹ không nghe mà nàng đành phó thác xuống sông theo chàng. Thế nhưng không biết
rằng chàng mê người con gái khác là Dao Tiên, vì đi đánh giặc cứu cha tình nhân mà bị bao vây trong trận. Đọc đến
đấy thời Trần Quốc Cán ngừng lại, thở dài mà nói với bạn rằng:

1. Tiếng Pháp abal-jour: chao đèn, chụp đèn.
2. Lá ngoài vườn.
1. Ngày nay ta quen gọi là Chân Cầm.

- Khen thay cho người con gái cao thượng thật, không nỡ hứa với hai người, cốt lấy tiết trinh làm quý. Đọc truyện này
tôi nghĩ lại mà bồn chồn tấc dạ. Anh thử nghĩ xem không biết con gái nước ta bây giờ họ xem truyện này họ có muốn
xem gương tốt cổ nhân không nhỉ? Thế mà cô ả...
Nói đến đấy thì ngừng, mặt trái xoan, da đen đen đổi ra hồng hồng xam xám, hai mắt đỏ ngầu lên, chắp tay lên gáy,
gục đầu xuống bàn mà thổn thức, không nói ra lời. Vốn xưa nay là người ít nói nhân xem truyện cổ cảm xúc mạnh
quá mà buột miệng nói ra rồi lại nghĩ ngượng, ngượng miệng nên lại chẳng muốn nói ra. Chủ nhân biết ngay rằng
khách tình duyên lại bị lật lường chi đây, thôi đêm đã khuya rồi thời hãy mời bạn đi ngủ để tìm lời khuyên giải cho
nguôi tấm lòng.
Hai người chung gối, chung giường, chung chăn, chung đệm, màn the buông rủ, hoa cúc hương đưa, cái tình chi lan,
nghĩa Lưu Bình - Dương Lễ dễ đã có vui bằng Lưu văn sĩ cùng Trần sinh viên này chửa? Chủ nhân cố tìm chuyện nói
cho bạn khuây mà bạn thời gượng nói, gượng đáp, trằn trọc đến ba giờ rưỡi, đồng hồ nhà thờ khua vang, tiếng gà
quanh vùng đã gáy giục mà vẫn chưa thôi nỗi bực tức. Chủ nhân im chuyện để ngủ, ngủ mà thấy bạn thở ngắn, thở
dài bên cạnh, sao mà nhắm mắt được yên, nên mới liền hỏi ngay rằng:
- Vậy thời chẳng hay ngô huynh sao mà đa cảm nhường này. Đáng lẽ tiểu đệ cũng không dám hỏi chi cái bí hiểm ở
trong lòng bạn mà phạm lỗi thóc mách không phải, song chỗ đôi ta cái tình "giường treo đàn gẩy" Từ, Trần, Chung,
Bá1 sánh tày dám phiền ngô huynh ngỏ nỗi dọc ngang, may ra có phương nào giúp được nhau trong vòng u uất này
chăng?
Khách thấy chủ nhân nói vậy, đương trùm đầu trong chăn thò cổ ra ngoài, ngoảnh mặt đối nhau mà thưa rằng:
- Giấu nhau thời không phải đạo bạn bè thân yêu mà nói ra thời mang tiếng bêu xấu người cố cựu, để trong lòng thời
bực tức khôn mang, thôi thà đeo cái lỗi còn hơn để cái khổ. Thưa với anh, tôi xin thú với anh rằng vì tình mà tiểu đệ
đây ảo não can tràng đó mà thôi.
- Trong bài tựa cụ án Trinh2 đề trên quyển Kiều rằng: "Tôi vốn đa tình cảm người đồng điệu", tôi xin lấy câu đó mà
nói với anh rằng: "Cái mê vô tích mê mê dại, mê dại mà mê mãi chẳng thôi", là tội những kẻ đa tình; đã mắc vào thời
lụy, đã lụy thời sầu, tiểu đệ đây cũng đã nhiều phen rơi lụy vì tình, nghĩ đến những bậc thánh hiền chính đính, soi
gương mình thẹn cho mình bị "ngũ trọc" sai khiến mà "tâm vi hình dịch"1, thương vay khóc mướn, cười hão, vui phèo.
Cụ Khổng Tử đã phải kêu rằng: "Chưa thấy ai hiếu đức như hiếu sắc" thời mới biết "thành nghiêng quán đổ tan tành"
là thường, chắc anh đã bị ngõ liễu đường hoa, ai lừa, ai dối đó hẳn thôi.
- Không phải là ngõ liễu đường hoa, "những con người ấy ai cầu mà chi". Số là khi tôi mới bước chân lên đất Bắc Kỳ
này học cùng với anh ở trường Bảo hộ cho đến khi học ở Pháp chánh này tôi được cái hân hạnh mà quen biết mấy cậu
ấm con quan lớn án kia. Lân la biết đến cả nhà, bà lớn án coi tôi như vàng nén, trao cho tôi dậy mấy cậu con cùng
mấy cô con gái học Pháp văn. Tôi thành tâm dạy bảo ai cũng chóng hay cả. Thật, tôi thề tôi mà có đem lòng gì khêu
hoa gợi nguyệt để làm hại tiết người ta thời tôi không phải là người nữa. Tự nhiên thấy bà lớn án hỏi tôi đã có vợ chưa.
Tôi cứ thực nói rằng còn đợi ở trường đại học ra sẽ định, hỏi thăm nhà cửa tôi cũng bảo thường thường, có tiếng mà
không có miếng, tuy đeo cái danh thế phiệt mà cũng chẳng được lộng lẫy bạc vàng như người, bà liền hẹn gả cô Bảo
Tuệ cho tôi. Nghĩ mình đã lớn nay mai mãn hạn ra trường, lại được bà lớn đem mắt xanh mà tặng vị thiên kim tiểu
thư, cảm tình vô hạn. Đinh ninh vinh quy cùng với vu quy một ngày thời cũng mãn nguyện. Bởi thế mới liền viết giấy
về trình ba má tôi ở Vĩnh Long. Rồi mà rơm lửa gần nhau, cô Bảo Tuệ cùng tôi thật là hiên Lãm thuý, vườn Tụ hiền
cũng đà thề thốt dưới trăng. Không ngờ rủi tôi bị hỏng kỳ thi tốt nghiệp vừa rồi bà án đã đem gả cô ả cho một cậu con
ông cự phú ở tỉnh Hải Phòng rồi.

1. Thơ Nguyễn Khuyến:
Giường kia treo những hững hờ
Đàn kia gẩy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn.
Xuất phát từ điển tích thái thú Trần Thẩm treo giường đợi Từ Trĩ, và Bá Nha quẳng đàn sau khi bạn tri âm là Chung Tử
Kỳ chết.
2. Chu Mạnh Trinh.
1. Cái tâm bị cái hình sai khiến.

- Thế đã cưới chưa?
- Cưới tháng Một năm ngoái. Đi toàn bằng ô tô cả, anh không biết ư? Để vậy tôi kể nốt anh nghe. Khi bà nhận lời
người ta bà lại nói với người bạn tôi rằng: "Tưởng nhà cậu Cán người Sài Gòn thời giàu, chẳng là1 cũng nghèo. Không
đỗ thời làm trò trống gì". Tôi không chấp chi bà cái lỗi quên lời hứa với tôi mà tôi chỉ nghĩ đến lời bà tôi bực. Tôi
riêng bực vì nỗi cô Bảo Tuệ chính cô đã học tôi, đã yêu tôi, đã hẹn hò với tôi mà công mình đắp nấm trồng chanh; ăn
quả chẳng được vin cành cũng không. Đối với nhà ra người nói phách, đối với bạn ra đứa khoe càn, đem hết tâm sự kể
cả với tình nhân mà tình nhân lại về tay người khác. Mình không muốn phạm tội trăng hoa, quyết định bách niên giai
lão mà người khiến mình thành kẻ đăng đồ, trai Trịnh Vệ...
- Than ôi! Anh tính đại gia thế phiệt bây giờ nói làm chi cho thêm ngứa gan nóng mặt. Phong hóa suy đồi rồi! Nhân
tâm bại hoại rồi! Bùn dưới đáy ao đã lên cả mặt nước ao rồi! Danh nghĩa bây giờ họ coi là một đồ vứt bỏ, bạc vàng
ngày nay chúng lấy làm một thứ thánh thần. Các cô tiểu thư thời này cũng đến "đồng tiền" vòng hoa nhẫn hột, thấy ai
túi nặng là yêu. Ngày trước đã có người đăng báo nói "khuê các" với "hồng lâu" chỉ có khác nhau có cái tiếng gọi,
thực là người biết đời lắm. Buổi giao thời nghĩ lắm nỗi thương tâm: người trong nước nhặt nhạnh được dăm ba cái bã
giả văn minh, một vài cái cấu cặn tự do chẳng còn nhìn đến liêm sỉ nữa. Con gái như cô tiểu thư ấy thật nhiều, nở mũi
đã thơ thơ, giấy giấy, tình tình ngãi ngãi, kể từ lúc biết xuân cho đến khi xuất giá, thề thốt cũng được dăm chàng,
chung chạ cũng được vài kẻ, trai khôn bây giờ mười người đến tám chín người lấy phải vợ thừa thế gian. Hỏng từ trên
hỏng xuống, trong một nước đã không còn biết danh dự là cái gì nữa, tài hoa là cái gì nữa, chí khí là cái gì nữa, chỉ tối
mắt cả vào "xu" mà thôi, thật là một cái nước đảo điên, bại hoại lắm rồi. Trách chi bà án tham của, giận chi Bảo Tuệ
lỗi nghì, đeo làm gì cái khổ não, xin cùng nhau ta cùng sám hối cố gọi hồn liêm sỉ lại làm sao cho nhân tâm được
thuần chính, danh dự được xương minh, phong hóa được lương thiện; kẻ làm quan người làm sách đôi bên cùng hợp
nhau lại ta cùng làm, vất cái tình ái luyến đi mà thi hành cái tình ái quốc cho non sông hoa cỏ nên vẻ vang cùng với
hoàn cầu. Bọn mình mà còn phóng khí trách nhiệm, nay than nỗi phụ tình, mai sầu đường duyên bạc, thời muốn
mang quốc mệnh phó xuống vực nào hở anh?...
Đồng hồ đánh 4 giờ, hai người trằn trọc cả hai, không sao yên ngủ. Vừa chợp mắt đã thấy tiếng xe rầm đường cái,
dậy uống nước hai người cùng nhau trò chuyện, một lát khách chào chủ lui về.
Chủ nhân ngồi cất bút làm văn.
Tạp chí Nam phong,
số 34, tháng 4-1920

1. Chẳng hóa ra là.