Tiếng mụ Một hò buồn rã rượi... Không là con sông Hương, mà là cái ngõ xóm Khâm Thiên. Cho nên tiếng mụ Huế hò lạc lõng, không ai nghe cả, chỉ một mình mụ nghẹ Mụ Một nghe tiếng mụ và tiếng muỗi kêu loạn trong ánh sáng ngọn đèn dầu lạc. Nước ở chiếc áo vá phơi trên sợi dây bắt ngang gian nhà hẹp rỏ từng giọt xuống mặt mụ, mụ vẫn nằm không nhúc nhích. Khói thuốc phiện đang cho mụ saỵ Say rượu thì còn dễ quên sầu hận; chứ thuốc phiện càng say, buồn khổ càng ngấm mạnh vào xương vào máụ
Mụ Một say thuốc phiện lần đầụ Xưa kia, lênh đênh ở con sông Hương, đàn vài khúc mà nghe chơi, gặp tri kỷ ép nài khói thuốc, mụ cũng nể mà "tui vô phép" rồi nghiêng mình hút chơi một điếụ
- Một điếu thì có hề gì ạ.
Mụ nói với người tri kỷ vậy, hai khóe mắt lim dim nhìn lên mui bồng đong đưa trên con sông khuyạ
Đêm nay, đôi khóe mắt ấy nhìn lên chiếc áo vá nước rỏ ròng ròng xuống mặt. Mụ thấy cái gì cũng mờ mờ. Mụ thấy cái áo trên kia biến ra cái áo lụa màu mạ non mà ngày xưa mụ ưa mặc nhất. Đã biết bao nhiêu con cá đớp cái bóng ấy in dưới nước dòng sông trong. Đã có biết bao nhiêu chiếc én liệng như đưa thoi ở đầu bồng để dệt, để vương lên cái bóng đẹp ấy những đường tơ tình thắc mắc.
Duyên nợ ba sinh,
Nghìn dặm lênh đênh... ai nhớ mình...
- Dào ôi, cực quả!
Mụ Một thở phì phì, hai tay đập rời rã xuống giường. Xưa mụ chỉ hút một điếu mà chơị Cái gì cũng chỉ để mà chơi! Thế mà bây chừ mụ Một hút nhiều, giản dị như mụ ăn trầu, như mụ uống rượu, như mụ đánh bài, nếu mấy chị cô đầu ngoài phố rủ rê, nếu gặp ông hai út, ấy là một ông thày đờn người Bắc, nhưng mà đã có một thời nổi trôi ở Huế để làm đồ đệ hai bậc danh cầm Đội Trác và Ngũ Đạị
Gặp ông hai út thì nhất định mụ Một phải say rượu trong khói thuốc. Gái già gặp người tri kỷ già, "đôi chúng mình như hai con đò nát thày ơi, hãy uống với nhau dăm chén, hút với nhau mươi điếu rồi đờn vài khúc mà nghe chơi, ca vài câu mà nghe chơi cho nó vơi sầu, vợi khổ!"
ông hai út lên dây cây tì bà. Mụ Một sóng nhịp bằng hai bàn tay yếu, ca theo tiếng đờn.
- ôi dào ôi, cực càng thêm cực! Thày út ạ...
Mụ Một cúi đầu mà khóc.
Người bạn già không biết nói làm sao, bàn tay thõng xuống. Mụ Một ngượng ngùng lau nước mắt, rồi mụ mỉm cười, với cái tiêm dúng vào ngao thuốc phiện.
Điếu thuốc xèo xèọ Mụ Một nghĩ thầm rằng khi mụ mếu ắt cái mặt già nhăn nheo của mụ cũng móp mép như điếu thuốc đang nở trên đầu bấc lửa ấy, chứ chỉ
Nghĩ vậy thì mụ thẹn. Mụ hò đôi câu, rồi bỏ lửng cho giọng trầm xuống tan đi như tiếng đàn của thày hai út bỏ lửng ở cung hồ.
Thày hai út ra về, kiếu rằng xin ra về cho mụ ngủ.
Dầu sao mụ cũng đứng lên theo tiễn ông bạn già. Nhưng mụ không dám bước ra ngưỡng cửa, mụ chỉ chắp tay lễ phép vái ông hai cái, rồi vịn tay vào tường, thò đầu ra tý nữa nhìn xem nhà hai bên dãy ngõ có ai nhìn người đàn ông ở cửa mụ ra không.
"Phải e dè với cả tấm lòng ngay thẳng của mình, cực quả! Mà mình có chi giăng gió với người ta đâụ Chém cha cái miệng rông dài!.."
Mụ nói vậy rồi quay ngay vàọ Mụ lao đao rơi xuống chiếụ Mụ nằm nhìn lên cái áo vá, lắng từng giọt nước lạnh rỏ xuống vầng trán nóng tê tệ..
Mụ hò. Lại hò mà nghe một mình chơị Không ai thèm nghe thì thôi! Mụ chỉ có một mình mình nơi đất khách quê người nàỵ
*
* *
Có con, có cháu, mà rồi chơ vơ một mình trong cái ngõ hẻm Khâm Thiên, người đàn bà Huế không than thở với ai, không trách Giời, trách Phật, buồn khổ quá, mụ chỉ ca đôi tiếng, có tiền thì ra quán uống chơi vài cút rượu, xong rồi mụ lầm lì trở về nhà - ấy là một cái xó bụi bậm và đầy mạng nhện người ta không chứa ô tô nữa, mụ nằm lăn ra, mụ hò vài ba câu như ngày xuân xanh ở kinh kỳ.
Con mụ Một là một anh chàng thư ký, có vợ, có đứa con giai bảy tuổị
Vợ anh chàng là một chị gái giăng hoa gặp nhau ở đâu, lấy nhau ở chỗ nào, có con rồi thôi thì cũng chả cần nhớ làm chi nữạ Miễn là cứ yêu nhaụ Yêu nhau quá đến nỗi quên rằng trên đời còn có một mẹ già đang đau và đang ghen âm thầm cái "tình mẹ con" của mụ đã bị ả gái giăng hoa, người nàng dâu của mụ, chiếm đoạt mất rồị Người con giai yêu quý có nhìn đến mụ nữa đâụ Huống chi, người nàng dâu, một hôm, lại ton hót với chồng rằng:
- Tôi thấy người ta đồn dạo này bà ấy nghiện rượu, nghiện thuốc phiện, đêm nào cũng ca hát với một lão thày đờn.
Người con giai tê tái, rình xem một đêm khuyạ Quả nhiên, gã nhìn thấy vậỵ Gã lướt qua mặt mụ, cố ý bật que diêm châm thuốc lá cho mẹ rõ mặt mình, gã cười nhạt rồi gã lao mình ra đị Gã xin đổi ngay vào một tỉnh miền Trung Kỳ, đem cả vợ con theọ
Mụ Một khóc sậm sụt liền ba tháng. Nhớ con năm phần, nhớ cháu cả mười phần. Cái thằng bé kháu khỉnh, mập như con ông Bụt.
Thỉnh thoảng, trước kia, thằng bé được bố dắt đến ngõ thăm bà, thì nó quấn lấy cổ bà, bà cũng ôm chầm lấy cháu mà hôn:
- Cháu bà đấy à? Cháu có nhớ bà không? Chứ bà nhớ thương đến đứt ruột, đứt gan, cháu ạ...
Mụ khóc trên tay cháu, rỏ nước mắt xuống bàn tay cháụ Thằng bé không chùi vào áo, nó đưa bàn tay lên môi:
- Bà ơi, nước mắt sao mặn thế, a bà?
Mụ nheo mắt nhìn cháu, cắn vào má cháu:
- Nước mắt và máu đều mặn cả. Thế cháu đã nếm nước mắt của ba cháu chưả
Thằng bé ngây ngô:
- Chưạ Ba cháu chả bao giờ khóc như bà
Mụ ngùi ngùi:
- Hôm nào cháu thử bảo ba cháu khóc, rồi cháu nếm xem nước mắt ba có mặn giống nước mắt bà không, cháu ạ.
Người con giai nghe mẹ nói, cúi gục đầu nhìn xuống đất. Lần thăm ấy, gã biếu mụ nhiều tiền hơn mọi lần:
- ... Để mẹ đong cái gạo trắng mà ăn. Gạo hẩm thế này, nuốt làm sao được.
Rồi gã cầm tay mụ, ngập ngừng:
- Thôi thì trăm giận nghìn hờn mẹ bỏ đi chọ Mẹ về ở với chúng con. Mẹ lẩn quất thế này, con xấu hổ với người ta, mà cháu thì nó nhớ...
Mụ thở dài:
- Con ơi, mẹ còn muốn nhìn mặt nó làm chi nữạ Nó lăng loàn, nó có coi mẹ ra gì đâụ Con cứ để mẹ ở đây, ngày nào mẹ chết thì con làm ma cho mẹ. Sau ba năm rồi, con có thương mẹ thì nhớ đem nắm xương khô của mẹ về Huế mà táng ở bên mồ ông ngoại, bà ngoại con dưới chân núi đó...
Mụ nghẹn lời, khóc như mưa như gió. Mụ khóc một lúc lâu, vừa ngẩng lên thì nàng dâu mụ đã đứng ngoài đầu ngõ rít răng gọi thằng cháu mụ:
- Đi về thằng kiạ Bố mày muốn ở đấy với người ta thì cứ ở. Tao không cần.
Người con giai đành lẳng lặng chạy theo đứa bé ra khôi ngõ. Tiếng nàng dâu mụ còn rít róng mãi ngoài đường.
Bữa ấy, mụ Một lại ra quán uống đủ ba cút rượụ Mụ lao đao về ngõ; mới bước chân vào cửa đã thấy ông hai út ngồi đợi đấy rồị Như mọi lần ông mang cả khay đèn đến, ông đang sửa bấc, mụ bèn reo lên:
- May quá, thày út à. Tui đang buồn, tui đang saỵ Thày ôi, lại gặp cố nhân, thế thì lại đờn vài khúc mà nghe chơi, ca vài câu mà nghe chơi, chớ không gặp thày thì chừ tui đã treo cổ tui lên xà nhà cho rồi kiếp...
Thày út chỉ "dạ", lặng đi một lúc mới ngậm ngùi:
- Chết chi cho uổng bà bạn ôi! Đời còn vui lắm bà, nếu cứ được vui mãi như thế nàỵ
Cả hai người hút xong chừng mươi điếu thuốc, thày út lên dây đờn, dạọ Mụ Một hắng giọng, ngồi lên, đôi mắt ướt mờ, nhìn vào ngọn lửa đèn đăm đăm.
Tết đến rồị Kẻ giầu sắm tết. Cái dân xóm nghèo của mụ Một cũng bắt đầu bàn về tết và lo tết.
Nắng hoe hoe ấm chảy trên dòng nước cống ngang cửa mụ. Những con muỗi ngày, ở dòng nước cống, bay rỡn nắng, trắng lên như đám bụị
Mụ Một ngồi sưởi nắng, ôm con chó vào trong lòng.
Con chó vàng của mụ, từ đầu chưa ai biết, vì mụ đã dắt đi cầm cho một mụ chủ cô đầụ Con chó hay bậy, hay cắn khách, đã một lần dám chui vào gậm giường Hồng Kông rình tha áo quần của một ông tham biện nhân tình mụ chủ cô đầu, mụ chủ đánh nó một trận đau rồi đuổi về với mụ Một.
Hôm ấy mụ Một ngồi thụp xuống, giang cả hai cánh tay gầy ra đón nó, như những khi đón thằng cháu quý được bố dắt đến thăm mình. Mụ cũng đã khóc trên đầu nó, mụ đã ra ngoài ô mua một mớ xương bò về làm tiệc đãi nó, để tỏ chút tình chút nghĩa với nhaụ
Ngày còn đứa cháu ở bên mụ, đứa cháu vẫn là bạn thân của nó. Chúng chơi, chúng nghịch cùng nhau suốt ngàỵ
Ngày mụ ra đi, con chó cũng theo đị Mụ lại bầu bạn với nó, để nhìn thấy nó mà được nhớ đến thằng cháu yêụ
Thế mà túng bấn quá, mụ đã phải đem cầm cho mụ chủ cô đầụ
Bây giờ nó lại trở về, mụ xoa vuốt nó, ngồi lầm lì với nó, hò cho nó nghe trong những ngày mưa dầm gió bấc mà cố nhân của mụ, thày hai út, đi đâu xa vắng.
- Bà Một ơi, con vàng độ này béo quá. Giá được nó mà bó giò hay hầm rựa mận chén tết thì thú quá!
Bác Năm-răng-bạc đã cười nói oang oang như thế đó. Mụ Một cũng cười:
- ừ, tui bán cho anh. Thế đã có tiền chưả
Bác Năm-răng-bạc vỗ vào cái túi áo xanh đầy dầu máy, cái túi không có tiếng xu hào, nhưng bác lại càng cười to hơn rồi đi thẳng.
- Bà Một ơi, con vàng độ này có vẻ khặc khừ lắm nhé. Để cho chúng tôi, sẵn riềng mẻ ở nhà rồị Chưa có gì chén tết đây, bà ạ.
- ừ, tui bán cho bác. Thế đã có tiền chưả
Họ đã có tiền. Nghĩa là họ đã loan báo cho cả xóm biết rằng tết này sẽ thưởng xuân bằng con vàng mụ Một. "Con vàng béo lắm, chả cần gì kiêng kị, nghèo thì bất chấp thiên địa sự, bà con ạ!" Họ góp tiền, kéo đến nhà mụ Một.
Họ cười vang nhà, đặt tiền xuống chiếụ Rồi họ kéo con vàng rạ Con vàng sợ sệt nằm run nép ở gậm giường. Người ta cứ khua nó rạ
Nó cũng gầm gừ kháng cự, nhưng bác Năm-răng-bạc đã đánh trúng một búa vào lưng, nó gục ngay xuống bên chân mụ Một.
Nhìn hai mắt con vàng ướt sũng ngước lên nhìn lại mình, trong khi người ta đã buộc dây thừng kéo nó đi xềnh xệch, mụ Một đứt ruột, ôm lấy mặt.
Mụ nghĩ đến cái ngày nàng dâu mụ giằng đứa bé cháu yêu khỏi tay mụ, kéo tuồn tuột đị Đôi mắt đen nhánh của nó cũng ướt đầm đìa như đôi mắt con vàng, như đôi mắt mụ.
- Dào ôi, tôi nhớ con tui, tui thương cháu tui! Tui biết tìm nơi mô chừ!
*
* *
Chiều ba mươi Tết. Gió lạnh. Gió từ đâu reo trên mái ngóị Mụ Một bứt rứt như điên, mụ đi vào đầu ngõ, lại trở ra cuối ngõ, mụ không chào ai, cũng chẳng nhìn ai cả. Đầu gục xuống, lưng mụ còng xuống, trông thảm hại, thực là thảm hại!
Con vàng của mụ cũng đang lồng lộn đòi dứt sợi dây thừng ở trong sân nhà bác Năm-răng-bạc, vì cái nhà cô đầu bên kia đã đốt một bánh pháo cúng tổ chiều ba mươi làm cho nó sợ.
Những bánh pháo khác tiếp ran lên. Con vàng cuống cuồng. Sợi dây bợt dần. Sau cùng đứt hẳn. Con vàng cong đuôi chạỵ Nó chạy ra bờ ao, luồn qua các bụị Một đứa trẻ, con bác Năm-răng-bạc thét lên. Dân xóm, ấy là những người nghèo có phần vào con chó, lúc bấy giờ vừa kịp đi làm về, nghe trẻ thét, đều hò nhau vác gậy đuổi con vàng. Một cuộc náo loạn ghê gớm. Không ai thấy bóng con vật xó nàọ Cái xóm nghèo nhớn nhác vì mỗi nhà mất một nồi giả cầy chó thưởng xuân. Họ cãi cọ nhau, trách mắng nhau, rằng sao bác Ba Kim có cũi mà không nhốt, rằng sao chị cả Ca-bánh- cuốn có xích sắt lại không chịu bỏ ra: "ừ xích sắt thì nó chạy đằng giời! Xích sắt còn phải kể..., người còn chịu nữa là giống chó!"
ông cả Cao nói thế, rồi bảo nhau kéo cả ra nhà mụ Một. Một người giả vờ tìm guốc để cúi nhòm gậm giường mụ, biết đâu con chó khôn nó chẳng về với chủ.
- Các bác ôi, con vàng nó trốn thì tui xin nộp lại tiền các bác. Tui cũng định đi vay thêm để lấy cái vé xe lửa về miền trong đi tìm con tui, cháu tui, chúng nó bạc với tui nhưng mà tui nhớ chúng nó, tui không còn chịu được cảnh chơ vơ này nữạ Bây giờ tui xin trả lại... Vâng, tui xin trả lại các ngườị..,
Mụ cúi xuống cho người ta khỏi thấy rằng mụ khóc, mụ mở hòm lấy món tiền giải ra giường.
Nhưng mọi người không ai thò tay ra lấy lại tiền. Họ nín lặng nhìn mụ mà ái ngạị
Một lúc lâu như thế, bác Năm-răng-bạc mới lên tiếng rằng:
- Cảnh đến thế này thì chúng tôi còn lòng nào lấy lại số tiền mọn nữạ Chúng tôi xin biếu bà, tôi lại xin tất cả các ông các bà đây mỗi người thêm một tí đưa bà để bà về quê hương, may ra bà tìm thấy mặt con, mặt cháụ
Ai cũng khen bác Năm nói phảị Họ vui vẻ vét túi giúp thêm tiền mụ Một, vui vẻ ai về nhà nấỵ
Chiều hôm mồng một, mụ Một đi chào biệt hết cả mọi người trong xóm. Mỗi nhà mừng tuổi mụ một chén rượu đầỵ Mụ không từ chốị Uống vừa vặn say thì mụ lao đao ra phố gọi một cái xe kéo ra ga, đi chuyến tốc hành.
*
* *
Đoàn tầu lao trong bóng tốị Mụ Một co ro rét và say, gục đầu vào cánh cửa toạ
Mụ se lòng nghĩ đến con vàng của mụ bây chừ nơi mổ Con vàng lang thang, mụ cũng lang thang một mình.
Cô gái làng Sơn Hạ,
Nxb. Tân Dân, 1942.

Hết