Thủ trưởng Liên hiệp Xí nghiệp X. Từ Matxcova về đến sân bay Tân Sơn Nhất vào buổi trưa. Và ngay đêm hôm ấy, một cuộc hợp mặt tại tư gia của thủ trưởng đã diễn ra sôi nổi: từ đây không ngớt tuôn ra những tràng pháo tay.
Sau khi nghe hết tình hình mấy tháng qua ở nhà, cảm ơn những lời chúc tụng, khen ngợi về nước da hồng hào của mình, thủ trưởng trịnh trọng đứng dậy, đưa mắt nhìn quanh một lượt những gương mặt thân quen dưới trướng. Ông nở một nụ cười hết sức duyên dáng rồi nói:
- Những ngày cuối cùng ở bên ấy tôi lo nhất là cái khoản quà kỷ niệm cho các cậu…
Thủ trưởng ngừng một chốc, lại cười, tiếp tục bài diễn văn:
- Các cậu biết đấy, sở thích của từng cậu thì tôi rõ rồi, và tôi cũng cố gắng thỏa mãn theo ý riêng của mỗi người, nhưng ngặt một nỗi, thời gian hạn hẹp quá, vả lại bên ấy lúc này hàng hóa không phong phú như ở bên ta, mua cái gì cũng phải xếp hàng rồng rắn. Tôi suy nghĩ nát óc mấy ngày liền mới tìm ra thứ quà giống nhau cho tất cả.
Thủ trưởng cười, lại đưa mắt nhìn quanh một lượt. Nhiều tiếng lao xao bắt đầu nổi lên.
- Đó là biểu hiện sự đối xử bình đẳng của thủ trưởng đối với anh em. - Thủ trưởng đúng là chủ tịch hội đồng sáng kiến!
Thủ trưởng phẩy tay, ra hiệu bảo mọi người im lặng:
- Nhưng mà các bạn thử đoán đó là cái gì?- Giọng nói nhẹ nhàng của thủ trưởng dập tắt nhanh chóng mọi tiếng ồn.
- Quạt mát?
- Không phải.
- Bếp điện?
- Không phải.
Giữa lúc đó, phu nhân của thủ trưởng, một người đàn bà lộng lẫy phấn son từ trên lầu bước rõ từng bước đi xuống. Mọi người ngước nhìn lên. Không khí hồi hộp nhưng thật dễ chịu bao trùm lấy căn phòng. Đột nhiên, ai đó reo to:
- A! Mũ phớt!
Thủ trưởng đứng dậy đỡ từ tay vợ chồng mũ cao có đến gần một thước, rồi nhìn mọi người, cười thật to, nói:
- Vâng, đây là quà cho các cậu. Món quà tuy nhỏ mọn nhưng tôi trộm nghĩ ý nghĩa của nó thì không nhỏ đâu. Tôi đã đề tặng và ký tên bên trong mũ. Xin các bạn nhận giùm cho…Này, của Dũng…này, của Tôn…
Mọi người trong bàn đứng dậy, lần lượt nhận mũ, bắt tay thủ trưởng. Người nào cũng rưng rưng cảm động. Một lát sau, hai mươi cái mũ đều tìm được chỗ của mình. Quả là một loại mũ ít kén chọn cái đầu, ai đội xem cũng phù hợp cả. Chỉ có một ngoại lệ là Đoàn: khuôn mặt và mái tóc đặc biệt của anh rõ ràng không phải là chỗ cái mũ ấy trú ngụ. Anh đội cái mũ ấy không giống ai cả.
- Mũ này các chính khách cỡ bự phương Tây hay đội lắm đấy.
- Nói chung, những người đứng đắn, tử tế hay dùng loại mũ này.
- Không riêng gì chính khách đâu, nghệ sĩ lớn các nước cũng dùng thứ này.
Như ca sĩ nhạc pop Elton John đấy. Tóm lại, dưới cái mũ ấy thường là những cái đầu…tầm cỡ.
Những chiếc ly thủy tinh, những tràng cười đục ngầu va đập vào nhau hỗn độn.
- Thủ trưởng cũng có một cái chứ?
Như muốn kết thúc buổi họp mặt, thủ trưởng lạnh lùng, đáp: - Không, tôi không quen đội mũ.

- Trời ơi, anh Đoàn ơi! Sao anh lại đội mũ? Không được đâu anh, trông kỳ cục lắm!
Vợ Đoàn kêu lên, tiếng kêu có gì đó đau đớn, khi lần đầu tiên chị trông thấy Đoàn sửa soạn đi làm với cái mũ lạ lẫm nằm trên đầu anh.
- Anh chỉ có thể để đầu trần là coi được thôi, đội cái gì lên cũng hỏng hết. Anh Đoàn, anh khùng rồi hay sao vậy?- Cơn ấm ức của vợ Đoàn đang dâng lên, chị bắt đầu lớn tiếng.
Đoàn lúng túng, gỡ mũ xuống, rồi lại đội lên:
- Không, cái mũ này của thủ trưởng đi Nga về làm quà. Anh không đội không được.
Vợ Đoàn tròn xoe mắt, cặp môi run run. Chị tưởng mình đang nhìn thấy một Đoàn khác không phải như bao năm nay gần gũi; một Đoàn xa lạ, dị dạng không chỉ bề ngoài do một vật lạ nằm trên đầu anh, mà cả tâm hồn anh nữa, cũng trở nên xa lạ. Chị vừa thấy xấu hổ vừa buồn rầu như thể sắp mất anh đến nơi.
Đoàn đến trước gương, nghiêng đầu, vuốt tóc, sửa mũ. Trong mắt anh đầy vẻ ngạc nhiên, khó hiểu. Anh đứng lặng im thật lâu đối diện với chính mình trong gương mặc cho vợ anh tha hồ rên rỉ, chì chiết. Đoàn cũng vừa nhận ra là mình đội mũ không hợp: cái mũ làm mất hẳn vẻ đẹp tự nhiên trên khuôn mặt và mái tóc bồng bềnh của anh. Nhưng cũng vừa lúc ấy, trong anh vang lên một mệnh lệnh: “Không đội mũ là không được!”. Thử tưởng tượng anh đi đầu trần đến cơ
quan trong khi mười chín người kia đều đội mũ thì chuyện gì sẽ xảy ra? Có phải anh tự giết chính mình không chứ? Không thể được! Phải đội nó trên đầu thôi. Mà cho dù bọn họ cả gan không đội mũ đi nữa thì phần anh, anh cũng không thể bắt chước làm theo họ được. Với Đoàn, thủ trưởng là người số một. Từ lúc Đoàn mới chập chững bước chân vào cơ quan với hai bàn tay trắng và gần như thất học, thủ trưởng đã nâng đỡ, dìu dắt, rồi sau đó cất nhắc anh lên dần những bậc thang chức vụ. Trước sự kinh ngạc và ghen tuông của nhiều người, mới đây anh đã leo lên đến cương vị phụ trách một phòng trực thuộc Liên hiệp Xí nghiệp. Dư luận xì xầm nói rằng anh không xứng đáng, anh không đủ năng lực chuyên môn. Anh mặc. “ Cứ làm theo chỉ thị của tôi”- Thủ trưởng đã dặn dò anh như vậy khi quyết định đề bạt anh. Cho nên nói thủ trưởng là người ơn chẳng qua nói cho khéo, là nói cho có văn vẻ, chứ cứ gọi đúng tên sự vật thì ông ta chính là cái ô che chở cho anh. Vả chăng, trong ngoài cơ quan, người ta cũng gọi đúng tên sự vật như thế từ lâu nay rồi, nói ra công khai cũng có mà rầm rì truyền tai nhau cũng có. Anh vờ như không biết gì, cố bỏ ngoài tai tất cả lời ong tiếng ve ấy mà mạnh dạn tiến bước, mạnh dạn sống, mạnh dạn làm việc. Vợ anh như một đứa bé vô tư, trong sáng không hiểu hết mức độ phụ thuộc của anh vào thủ trưởng. Do vậy, nếu bây giờ giải thích với nàng vì sao anh không thể không đội mũ đi làm thì dài dòng, rối rắm biết bao mà chưa chắc nàng đã hiểu nổi.
- Hãy cứ để anh đội, xấu một chút có sao đâu?- Đoàn quay lại, bất chợt thấy vợ đang lặng lẽ khóc- Ô hay, tại sao lại khóc?
Mãi một lúc sau mới nghe thấy câu trả lời ngập ngừng của vợ:
- Em cũng không hiểu vì sao…Nhưng mà anh quyết định đội mũ thật à?
- Có gì ghê gớm lắm đâu phải quyết định với không quyết định?
- Anh chỉ đội nó một thời gian thôi chứ?- Vợ Đoàn vừa hỏi vừa ngước lên nhìn chồng khẩn khoản.
- Em thật buồn cười…Thêm cái mũ trên đầu thì đỡ chút nắng mưa, chả có gì hệ trọng để em phải bận tâm cả.
- Không. Em van anh. Anh đừng đội cái vật ấy lên đầu, xấu xí lắm, không ra anh nữa đâu.
- Thôi đi!- Đoàn gắt, quyết định cắt đứt câu chuyện ngớ ngẩn với vợ.
Vợ Đoàn bỗng dưng thôi khóc, thôi van vỉ. Bằng một giọng rắn đanh, chị hỏi:
- Anh không đội cái mũ ấy thì thủ trưởng có giết anh không? Đoàn bất giác gật đầu:
- Có thể lắm chứ!
Khuôn mặt thủ trưởng hiện ra trước mắt Đoàn làm anh muốn mềm nhũn người như gặp phải một cơn lạnh bất thần xâm chiếm. Bỏ mặc vợ đứng như trời trồng, Đoàn bước vội ra khỏi nhà. Chiếc mũ màu đen chễm chệ bám chắc trên đầu anh.
Cái sân rộng trước văn phòng Liên hiệp Xí nghiệp X. sáng hôm ấy diễn ra một cảnh tượng ngoạn mục. Thường xuyên có dăm, ba bóng người đội mũ phớt đen mới toanh đi qua, đi lại chậm rãi. Những bóng người ấy có lúc chụm lại bàn bạc gì đó, có lúc tản ra đi loanh quanh trong khoảng sân rộng…Bỗng có một người tách ra đi về phía phòng làm việc của Tổng Giám Đốc. Người ấy là Đoàn. Anh vừa nhận ra được cái ngoắt tay của thủ trưởng gọi vào gặp…
Thủ trưởng ghé sát tai Đoàn:
- Đêm qua vội quá nên tôi quên dặn cậu…Cậu không nên đội mũ đi làm.
Đoàn giật bắn người, hai tay đưa lên cầm chặt vành mũ như sợ gió thổi bay mất.
- Tại sao vậy, thủ trưởng?
- Cậu ngây thơ lắm. Người ta đang đồn ầm lên về quan hệ giữa tôi và cậu. Cậu đội cái mũ của tôi tặng chẳng khác gì… “lạy ông tôi ở bụi này”. Cậu không đội thì người ta không nghĩ như vậy.
- Thế tại sao thủ trưởng lại tặng mũ cho em trước mặt mọi người?
- Tôi đâu có ý định làm vậy. Cái con bé văn phòng nó gọi điện cho cậu báo tin tôi về chứ?
- Dạ phải.
- Đấy! Thế cho nên đêm qua thấy cậu lù lù bước vào nhà, tôi đã giật mình, lầm thầm trong bụng: Thôi, bỏ mẹ rồi, hỏng rồi. Tôi đi nước ngoài lần này học được nhiều bài học về sự cảnh giác, không ngờ ngay khi về nhà đã bị vấp vố đầu tiên. Tôi nói như vậy cậu hiểu chưa? Cái mũ cứ giữ đấy, cất một chỗ nào đó thật kín đáo trong nhà để làm kỷ niệm. Đừng có đội nói đi làm. Nhớ nhé!
- Vâng, em nhớ!- Đoàn cúi đầu trả lời, lòng ray rứt khổ sở. - Nào, vùi nó vào cạc-táp đi!
Đoàn lóng ngóng mở cạc-táp, bóp méo chiếc mũ, nhét vội vào. Nước mắt anh cứ chực trào ra.
Ngoài sân những chiếc mũ đen vẫn còn đang dật dờ đảo qua đảo lại.
Đoàn không muốn nhìn thấy cảnh ấy chút nào. Anh cắm cổ chạy lên lầu. Cái cảm giác “lạnh lưng, hở sườn” lan khắp người anh. Về đến phòng làm việc, cảm giác “mất an toàn” ấy mới tan dần, thay vào đó là một thứ cảm giác kỳ lạ nóng bỏng của kẻ vừa ghen tuông vừa đau đớn vì sự phụ bạc.
Đoàn đóng tất cả các cửa lớn, cửa sổ phòng làm việc. Anh mở cạc-táp, lấy chiếc mũ ra, vuốt ve, nâng niu rồi đội lên đầu.
Một mình trong phòng, Đoàn đi qua đi lại với chiếc mũ ụp sâu xuống che gần kín mặt.
Nhìn sững vào chiếc mũ treo trên vách gần sát với khung ảnh ngày cưới của Đoàn, mặt Đoàn buồn rười rượi. Lẽ ra, như thường lệ, giờ này anh đã có mặt ở cơ quan. Nhưng hôm nay, Đoàn không thể nào bước ra khỏi nhà được; chiếc mũ treo trên vách như một khối nam châm hút chặt anh như hút một thanh kim loại yếu ớt. Anh cứ chôn chân đứng đấy, không biết phải làm gì.
Về phần mình, vợ Đoàn bắt đầu cảm thấy cái bóng đen to lớn của bất hạnh đang sắp sửa phủ chụp xuống căn nhà bé nhỏ của chị. Chị biết cả đêm qua Đoàn trăn trở không ngủ được. Rồi từ sáng tới giờ, nhìn cái hành vi lạ lùng của Đoàn, chị muốn nói cái gì đó nhưng lại ngần ngại. Cuối cùng, khi trông thấy chồng cúi gập người trong một cố gắng tuyệt vọng, từng bước bước ra khỏi cửa mà trên đầu không có chiếc mũ phớt (chiếc mũ vẫn còn treo trên vách), lập tức chị kêu lên thất thanh, vùng dậy khỏi giường:
- Anh Đoàn! Cái mũ của anh? Sao hôm nay anh không đội?
Đoàn lắc đầu, không nói, khuôn mặt ngờ nghệch giống hệt như mặt trẻ con mới ngủ dậy. Vợ Đoàn lắc mạnh tay chồng:
- Hôm qua em có nói tào lao về chuyện cái mũ, thôi, anh đừng chấp. Anh hãy cứ đội mũ mà đi làm…Để em lấy cho anh.
- Không được. Không đội mũ đi làm được!
- Ồ sao thế? Em không hiểu gì cả. Hôm qua anh có nói điều gì đó khủng khiếp lắm mà?
Chị nhìn thấy miệng anh méo xệch, đôi gò má giật giật liên hồi. Có lẽ một cơn đau nào đó đang bứt xé lòng anh. Anh cứ hết lắc đầu lại co tay thành một nắm đấm…
Chị lay vai anh. Cơn ác mộng nào, cơn hoang tưởng rùng rợn nào đang vây chụp lên ý thức anh vậy?
- Không phải lỗi tại em chứ anh?...Vậy thì anh cứ đội đi, có xấu xí một chút cũng không sao đâu.
- Không! Anh không thể đội mũ đi làm được. - Anh cứ đội xem có ai làm gì được anh không?
- Không được đâu, em ạ- Dường như đã thoát ra khỏi trạng thái căng thẳng, giọng Đoàn chợt dịu nhẹ trở lại.

Vợ Đoàn thấy thương anh ghê gớm. Tội nghiệp anh, cái mũ kia là quái quỷ gì mà nó hành hạ, dày vò anh đến thế? Làm sao có thể chấp nhận được ma lực của nó ngự trị lên gia đình chị? Làm sao có thể chịu đựng được khi mà anh đi làm rồi thì chiếc mũ kia, cái vật vô tri đen ngòm kia vẫn còn nằm im lìm trên vách? Chị không kìm giữ được:
- Anh đừng để chiếc mũ ấy ở nhà, em sợ lắm. Anh mang nó đi đi.
- Không được!- Đoàn cứ lẩm bẩm lặp đi lặp lại “không được”, “không được” như một cái đĩa hát cũ kỹ.
- Tại sao lại không được? Thủ trưởng giết anh ư?
Hệt như buổi sáng hôm qua, từ nét mặt cho đến giọng nói, Đoàn trả lời hấp tấp:
- Có thể lắm chứ!
Vợ Đoàn rùng mình, tưởng như đang nghe thấy những âm thanh lạnh lẽo từ một cõi chết chóc nào.

Câu chuyện đến đây tưởng như đã hết rồi, và bạn đọc hẳn yên tâm vì đã phần nào hiểu được cái bi hài kịch của anh chàng Đoàn kia. Nhưng thật không ngờ, chuyện vẫn còn một đoạn cuối nữa do vợ Đoàn kể lại.
Một buổi tối thứ bảy, trong lúc đang ngồi trước tivi chờ xem chương trình kịch nói thì chị giật mình khi nhìn thấy chiếc mũ đen rời khỏi vách, đậu xuống trên đầu Đoàn. Chị sững sờ. Lại chuyện gì nữa đây? Nhưng chị quyết định không nói gì. Chị không muốn một lần nữa bị sa vào cái vòng lẩn quẩn khó hiểu do chiếc mũ đen kia tạo ra. Hơn một tuần nay, từ sau buổi sáng anh để đầu trần đi làm, chị cố trấn tĩnh xua khỏi đầu óc câu chuyện về chiếc mũ đen. Chị nhanh chóng lấy lại niềm vui khi thấy Đoàn đang trở lại với nguyên vẹn khuôn mặt và mái tóc cố hữu của anh. Và chiếc mũ đen trên vách kia dần dà trở nên quen thuộc như một vật trang trí trong nhà. Nhưng đột nhiên tối nay! Khi thấy chiếc mũ đen rời khỏi cây đinh đến ngự trên đầu anh một cách chễm chệ thì chị cảm thấy như nó có linh hồn và nó đang chuẩn bị tác yêu, tác quái vào sự bình yên của gia đình chị.
Chờ cho anh ra khỏi nhà một hồi lâu, chị tắt tivi và quyết định bí mật đi theo anh.
Anh đạp xe chầm chậm, chầm chậm rẽ vào những con đường vắng vẻ, thỉnh thoảng dừng lại lấy chiếc mũ xuống nhìn ngắm. Có lúc chị không thấy anh đâu nữa. Nhưng có lúc trước mặt chị, trong bóng tối nhờ nhờ, chiếc mũ đen trên đầu anh tự nhiên lớn dần, lớn dần trùm kín cả người anh…
Sau cái đêm lạ lùng đó, mọi chuyện bình thường trở lại. Cứ đêm xuống là Đoàn bắt đầu “trò chuyện” với chiếc mũ và sau đó anh đội nó lên đầu đi lang thang đến tận khuya mới về. Vợ Đoàn quen dần, không còn cảm thấy khó chịu hay lo lắng gì nữa.